Sinds juni heeft Utrecht er een indrukwekkende bezienswaardigheid bij. Dat is DOMunder; een stad onder de stad. Wie de trap op het Domplein afdaalt, komt in een omgeving terecht waar aan de hand van alle mogelijke tastbare restanten van 2000 eeuwen geschiedenis een levendig beeld kan worden verkregen van het Domplein in de loop der tijden. Via een ontdekkingstocht van vijf kwartier wordt de bezoeker veel verteld over de geschiedenis van de Domstad.
DOMunder bevindt zich op zo’n 4,5 meter onder het plein, dat al kort na het begin van de jaartelling tot de belangrijkste bestuurscentra van ons land behoorde. Eén van de forten in de Romeinse limes was Traiectum, waarvan eeuwenlang werd verondersteld, en met evenveel kracht afgewezen, dat het op de plaats van de stad Utrecht had gelegen. Pas opgravingen in 1929 en 1949 schepten zekerheid: Romeinse aardewerkscherven en dakpannen maakten duidelijk dat Traiectum lag op de plaats waar later de Domkerk zou verrijzen.
In DOMunder wordt een bezoek gebracht aan middeleeuwse kelders. Er zijn ook restanten van een muur te bekijken die door de Romeinen werd gebouwd. Via een tien minuten durende film wordt een tijdreis gemaakt van 2000 jaar. Daarna kunnen de tijdens de bouw van DOMunder opgegraven schatten worden ontdekt met behulp van een ‘slimme’ zaklamp. Op de zaklamp zit een infrarood-zender en -ontvanger. Door op een sensorpunt te schijnen weet de slimme zaklamp welke audio-clip moet worden afgespeeld voor de bezoeker, die daardoor wordt geïnformeerd over waar hij op dat moment getuige van is.
Tijdreis op de app
Op de app kan een soortgelijke tijdreis worden gemaakt. Bij de start is het welluidende geluid te horen van het carillon van de Domtoren. Als de klanken wegsterven wordt een hoofdgebouw zichtbaar, met een standbeeld op het binnenplein. We zijn beland in de Romeinse tijd; in het jaar 210. Snarenspel wordt hoorbaar, begeleid door een trom. Of dat klopt is niet duidelijk; er zijn geen Romeinse muzieknotaties bewaard gebleven, maar uit afbeeldingen op aardewerk en mozaïeken wordt duidelijk dat ze wel instrumenten bespeelden. Een ‘panorama’ maakt andere gebouwen zichtbaar, een houten schuur, een kennelijke woonwijk en een andere poort. Op het veld staan amforen en tonnen opgesteld: hier wordt gewerkt, al is iedereen even weg.
Het hoofdgebouw is vervolgens in 3D beschikbaar. Het gebouw kan van alle kanten worden bekeken; een plattegrond maakt de indeling duidelijk. Een optie ‘vogelvlucht’ toont een maquette van het ommuurde ‘dorp’. Er is informatie beschikbaar over archeologische vondsten die ter plekke zijn gedaan en nu in verschillende musea terug te vinden zijn (aangegeven wordt waar, wat kan leiden tot uitgebreid Utrechts museumbezoek).
Een begeleidend artikel maakt duidelijk dat archeologen onder het Utrechtse Domplein in 1927 sporen vonden van Romeinse bewoning. Opgravingen in 1929 en 1949 bevestigden dat het om Trajectum ging, wat nog eens werd bevestigd toen in 2013/’14 DOMunder werd gerealiseerd en onder meer een muntenschat werd gevonden. Volgens het verhaal werd het fort in 49 na Christus gebouwd en daarna drie keer herbouwd in hout en leem, voordat het in 210 voor een groot deel in natuursteen werd opgetrokken. Van dat stenen fort bleven voldoende resten bewaard om een aannemelijke reconstructie mogelijk te maken.
Missa Sancti Willibrordi
Daarna belanden we op het Domplein in de Vroege Middeleeuwen, rond het jaar 700. Het gebied is gekerstend. In een winters landschap staan vier kerkelijke gebouwen: de Sint Maartenskerk, de kleinste en oudste kerk van Nederland, met een Heilig Kruiskapel; de Sint Salvador, kathedraal van Willibrord (658-739), bisschop van Utrecht en ‘apostel van de Lage Landen’, de kloosterschool van Liudger en enkele boerderijen. Op de achtergrond zingen monniken (het Utrechts Studenten Gregoriaans Koor) de Missa Sancti Willibrordi. Uit die tijd dateert ook de muntenschat (33 gouden en 11 zilveren munten) die in 2013 werd gevonden.
Het panorama geeft het welvarende beeld van de romaanse Dom: een fraaie kruiskerk De tijdgenoten waren er best trots op, gezien het aangehaalde citaat dat elk jaar in de mis van de kerkwijding werd herhaald:
Ontzagwekkend is deze plaats: dit is het huis van God en de poort van de hemel en zij zal genoemd worden: Gods woning.
De meeste ‘getuigen’ uit die tijd worden tegenwoordig bewaard in het Museum Catharijneconvent: onder meer een geborduurd kussen, een keizersalbe – het onderkleed van de Duitse keizer Frederik I, ‘Barbarossa’, die de stad bezocht in 1152, 1156 en 1165, relieken, een kelk en handschriften zoals de Ansfriduscodex.
De Beeldenstorm
Het volgende beeld is uit ca. 1600: de Domkerk. Niet in de volle glorie zoals bedoeld was toen in 1254 de eerste steen werd gelegd voor wat de kooromvang moest worden van de nieuwe Dom van Utrecht, nadat de Dom van Adelbold bij stadsbranden in 1131, 1148 en 1253 grotendeels verwoest was. De toren, 112 meter hoog, werd tussen 1321 en 1382 opgetrokken. De kathedraal was midden zestiende eeuw min of meer klaar; er bleef een ruimte van ca. vier meter tussen toren en kerk, omdat de naburige Sint Salvadorkapittel doorgangsrechten had die geëerbiedigd moesten worden. Daarom kwam er een korte luchtbrug tussen. De voltooiing ging gepaard met haperingen door voortdurend geldgebrek; daardoor werden schip en dwarsschip niet in steen overwelfd, maar kregen ze het houten plafond dat ook nu nog bestaat.
In het Triforium, het hart van katholieke kerken, hielden kanunniken volgens de bijgevoegde informatie een eeuwigdurend gebed in stand. Dag en nacht steeg zang op, om door drie keer drie scharen engelen tot aan Gods troon doorgegeven te worden. Zo werd de verbinding tussen hemel en aarde in stand gehouden. Van hieruit was er een prachtig zicht op het koor beneden, op de kanunniken in hun rijke gewaden, op hun prachtig geillustreerde liturgische boeken, hun gouden en zilveren vaatwerk, altaren, de brandende kaarsen.
Maar van die praal en luister blijkt op de app rond 1600 niet veel meer over. Het verzet tegen de Spaanse overheersing heeft geleid tot onder meer de Beeldenstorm van 18 juli 1580. Met de beeldenrijkdom werden ook de katholieken de kerk uitgemept. De Domkerk werd gereformeerd en uiterst sober. Op de achtergrond klinkt orgelspel van Sweelinck.
Niet alle beelden in de Dom vielen ten offer aan de reformatorische furie. De app leert dat onder meer orgelbeelden, beelden van de Kerkvaders, een beeld van God de Vader en Heiligenbeelden in veiligheid konden worden gesteld en geeft aan waar ze tegenwoordig nog bewonderd kunnen worden. En ook is het gigantische kerkgebouw in 1600 nog intact. De tornado van 1674 moest nog komen.
Beleef de tornado van 1674
Aan het einde van de excursie in DOMunder wordt de bezoeker als het ware ‘ooggetuige’ van de tornado van 1674, die huishield boven de Utrechtse binnenstad en onder veel meer het ‘schip’ – het gedeelte tussen toren en achterstuk van de Domkerk verwoestte. De Oprechte Haerlemse Saterdaegse Courant schreef op 4 augustus 1674:
‘Uytrecht den 2 Augusti. Gisteren avont ten half achten ontstont hier een schrickelick onweer, dat tot half negen toe duurde; doch het slimste was gedaen in een quartier-uurs: den hemel stont gedurigh in licht en vlam, en ’t was schrickelick den donder en vreesselycke winden te hooren, dat verselt wierdt met het nederstorten van schoorsteenen, daecken, gevels ende toornen, dat ieder een ongemeene verbaestheyt aenbracht, en dat heeft veele van een aertbevingh doen spreecken: de kerck van den Dom tot het choor toe lagh met pylaren en al ten half achten al onder de voet als een puynhoop, sonder dat de Domtoorn eenigsints beschadigt is.’
Het achterste deel van de kerk werd gerestaureerd, en is nog steeds in volle glorie te bezoeken. De resterende ‘puynhoop’ tussen toren en kerkrestant bleef anderhalve eeuw liggen, totdat de Utrechtse vroede vaderen in 1824 besloten dat het zo niet langer kon. Daar pikt de app de actualiteit weer op.
Het stadsbestuur besloot de puinhopen te ruimen en een weg aan te leggen tussen Dom en het resterende kerkgebouw. Hij nam tegelijk ook de bouwvallige middeleeuwse Heilig Kruiskapel mee, die dateerde van het begin van de kerstening en op de app al in het jaar 700 werd beschreven. Het open plein dat ontstond werd Munsterkerkhof genoemd. In 1912 kreeg het een nieuwe naam: Domplein.
‘Vergeten plek’ nieuw leven inblazen
Het idee voor DOMunder ontstond zo’n tien jaar geleden, toen architect Theo van Wijk stuitte op een stuk Romeinse muur op de binnenplaats. Hij wilde graag de ‘vergeten plek’ van Utrecht nieuw leven inblazen en gaf uiteindelijk samen met gemeentelijke bouwhistoricus Frans Kip het idee voor DOMunder vorm.
In totaal heeft het project zo’n 4,5 miljoen euro gekost. Het geld voor DOMunder is verworven via diverse middelen, zoals fondsenwerving, schenkingen van particulieren en grotere partijen en mensen die in natura betaalden door bijvoorbeeld materiaal aan te leveren voor de realisatie van het project. DOMunder is bedoeld voor jong en oud en voor zowel toeristen (de toer is ook te beluisteren in het Duits en Engels) als voor ras-Utrechters die geïnteresseerd zijn in de historie van de Domstad.
Fraaie video van Arjan den Boer over de werking van de DOMunder-app.
Zie ook:
– DOMunder – Een ondergrondse ontdekking website bij het project, met o.m. achtergronden en bezoekersinformatie.
– App DOMunder: Tijdreis 2000 jaar Domplein in Utrecht iOS-versie (6.0 of nieuwer) , prijs: € 3,59.
Meer weten:
De bijzonderheden rond het Domplein worden in nog meer moderne media benadrukt:
– VAK 18: Schatkamer Domplein iPhone app, ook compatible met iPad en iPod touch, gratis.
– Podium: Domplein tour laat je middels je GPS locatie de rijke geschiedenis van het Domplein ontdekken. Compatibel met iPhone, iPad en iPod touch, gratis.
