Geschiedenis van de herdenkingen 1813

De Nederlanden hadden in 1814 een nieuwe grondwet gekregen (de eerste dateerde van de

Dat ‘wij houden van Oranje’ is te danken aan de proclamatie op 21 november 1813 van Gijsbert Karel van Hogendorp en Frans Adam van der Duyn van Maasdam, twee Oranjegezinde Haagse notabelen die tot de conclusie waren gekomen dat alleen een Oranje de natie kon redden, wanneer de Fransen zouden verdwijnen uit de door hen geannexeerde Nederlanden.

‘Oranje is het punt der algemeene Vereeniging van al wat trotsch is op den naam van Nederlander’

…stond in de proclamatie die hun namen droeg. Maar ze was opgesteld door Elias Canneman, en dat was een voormalige patriot. Toen was niet eens duidelijk wáár de daarvoor benodigde zoon van de verguisde stadhouder Willem V zich bevond en tot dat moment waren patriotten en oranjegezinden gezworen vijanden geweest.

Na de landing kleurde het land oranje en ook sceptici deden er verstandig aan zich bij de algemene feestvreugde aan te sluiten.

In Amsterdam moesten bestuurders al half november oranje kokardes dragen om zich de ‘doldriftige woede van ’t gemeen’ van het lijf te houden. Alleen zo konden ze een woedende menigte tot bedaren brengen die niet alleen huizen van Fransen in brand had gestoken, maar de brandweer ook bij het blussen hinderde. Zo werd Oranje tegelijk de leuze van terugkeer naar het oude en vertrouwde en het symbool van de nieuwe nationale orde die nu ging ontstaan.

Johannes van der Palm

Te Velde constateert dat de nationale dichter Johannes Hendrikus van der Palm een belangrijke rol speelde in de mythevorming daarna. In 1816 schreef hij het Geschied- en Redekundig Gedenkschrift van Nederlands Herstelling in den jare 1813 (1816, Google Books) dat ook werd aangehaald in een eerder verhaal over de landing van Willem Frederik in 1813 op Historiek.

Zijn beschrijving was zo verpletterend, dat ze eindeloos geciteerd werd. Ze was een ’triomf’ voor de coryfee van de ‘Nederlandsche welsprekendheid’, een ‘meesterstuk van rhetorische geschiedsproza’.

Het werk werd in 1863 en 1913 in grote oplagen herdrukt, al kreeg het honderd jaar geleden wel een kritische inleiding mee. Volgens Te Velde is het aan de beschrijving van Van der Palm – samen met de bekende schoolplaat – te danken dat de landing uitgroeide tot nationaal symbool, die in Scheveningen elke 25 jaar werd nagespeeld. Dit jaar, 2013, werd het een nationale herdenking. Het is begrijpelijk dat Arnhem zich misdeeld voelt.

Plein 1813

In 1863 was de landing vijftig jaar geleden. Dat was voor Den Haag aanleiding om Plein 1813 te realiseren met het nationaal monument waarop, onder de Nederlandse maagd, de hoofdpersonen van 1813 staan afgebeeld. Het boek wijdt een apart hoofdstuk aan de controverses die daaraan voorafgingen. Te Velde houdt het bij een summiere beschrijving.

Een hoofdcommissie, ondersteund door het conservatief-protestantse establishment, wilde Willem I eren en de ‘heroïek van het grote moment’ benadrukken. Thorbecke en de liberalen wilden liever een paleis voor de volksvertegenwoordiging, maar grepen de gelegenheid aan om het ‘grondwettig verbond’ tussen vorst en volk in herinnering te roepen; het heden – de koning en 1813 bleven bij hen op de achtergrond. En de antirevolutionair Groen van Prinsterer wilde benadrukken dat de historische band tussen Nederland en Oranje dateerde van ver voor 1813. Sommigen wilde liever een standbeeld van Van Hogendorp. Het uiteindelijk resultaat is een wonderlijk compromis.

De euforie over Willem I en 1813 was toen allang weggeëbd. Een liberaal noemde de koning ‘een even duur en voor ’s land schatkist verderfelijk bewindvoerder, als voor zijn eigen geldbeurs weldadig handelaar en ondernemer’. En bij het eeuwfeest in 1913 zou de bekende hoogleraar geschiedenis Johan Huizinga verzuchten dat hij ‘den Nederlandschen mensch van 1813 toch eigenlijk niet begreep’.

Het vergeten van Woerden

Op 24 november 1813, kort voor de komst van Willem Frederik, vond in de Nederlanden de ‘ramp van Woerden’ plaats. Het Zuid-Hollandse stadje leek bevrijd, maar de Fransen kwamen terug. Een strafexpeditie en plundertocht veroorzaakte 26 doden, tientallen gewonden en 280.000 gulden schade. Een inzamelingsactie leverde 80.000 gulden op, waarvan een kwart uit Amsterdam.

Een jaar na de ramp publiceerde de Woerdense vrederechter Jan Meulman een dik en rijk geïllustreerd boek over de ramp, Woerden in slagtmaand MDCCCXIII (1814, Google Books), met een levendige beschrijving van ’trillende lijken met bloed en uitgespatte hersenen bedekt, in het bijzijn van wanhopige Weduwen en gillende Kinderen’. ‘Slechts bij verkrachtingen laat hij het bij vage of verhullende aanduidingen’, constateert Te Velde.

Die beschrijving ging Van der Palm, twee jaar later, te ver. Hij vond dat ‘de gruwelen te Woerden gepleegd uitvoeriger beschreven werden dan menschelijkheid of kieschheid verlangde’. Rond 1833 had minister Anton Reinhard Falck het over de ’treurige geschiedenis van Woerden’ die men, ‘Helaas!’, niet aan zag komen en de Nederlanders flink bang had gemaakt. De historicus Robert Fruin schreef rond 1860 over de ’tragedie’ en ‘catastrophe’ van Woerden zonder uitleg of uitwerking. In 1913 meende men dat de ‘griezelijke bijzonderheden’ beter weg konden worden gelaten, ook al omdat Franse officieren hun best zouden hebben gedaan om de ellende te voorkomen; de verdorvenheid was aan de lagere soldaten te wijten. En tegenwoordig weet vrijwel niemand dat er in Woerden in 1813 ook iets gebeurde.

Het had er ook veel mee te maken dat men de intussen weer goede betrekkingen met de Fransen niet wilde verstoren: ‘Stel je voor dat de Fransen er aanstoot aan zouden nemen, vergeten was het devies’. Maar volgens Te Velde kwam Woerden in een bronnenuitgave van 1912 over de gebeurtenissen van een eeuw eerder aanzienlijk vaker voor dan Scheveningen.

Waterloodag

De herdenking van ‘Scheveningen’ werd (vooral) een lokaal gebeuren. De Slag bij Waterloo van 18 juni 1815 leverde van 1816 tot aan de Tweede Wereldoorlog een landelijke Waterloodag op, vooral ter meerdere eer en glorie van Oranje, want Willem II had die slag zo’n beetje gewonnen (het recent verschenen boek over de koning relativeert dat gegeven). Te Velde constateert echter een afnemende aandacht met (in 1871) ‘hier en daar een dundoek van de gevelspits der publieke gebouwen, een parade op de marktpleinen, een toost op de officierendiners, een toespeling in de kerk en daarmee uit’. Na het aantreden van koningin Wilhelmina viel er niet te concurreren met Koninginnedag (31 augustus).

Tijdens de herdenking van ‘150 jaar koninkrijk’ in 1913 namen de industriëlen het voortouw, met de bedoeling het toerisme te bevorderen en ‘landzaat en vreemdeling te laten zien wat er van het Nederland van 1813 op allerlei gebied een eeuw later geworden is’. Er waren allerlei soorten eeuwfeesten, ter ere van de vooruitgang en de vrouw, en overal werden prinselijke landingen nagespeeld.

De herdenking van vijftig jaar geleden, in 1963, liep uit op een drama. Prinses Beatrix werd voorzitter van het nationaal comité. Toneelregisseur Carel Briels, die een reputatie had opgebouwd met het organiseren van massa-spektakels, wilde in Nijmegen met een enorm openluchtspel de Slag bij Waterloo naspelen. Maar het ‘naspelen van zo’n veldslag’ in ‘het huidige “nucleaire” tijdperk’ probeerde volgens critici ‘het helaas nog steeds onmisbare militaire apparaat in een romantisch, dus bedrieglijk kader’ te plaatsen en omdat Beatrix ‘niet de Europese verdeeldheid van Waterloo wilde benadrukken’ sprak zij haar veto uit. Het spektakel werd aangepast en viel daarna letterlijk in het water, want de regen viel met bakken uit de hemel. Van de verwachte 160.000 bezoekers kwamen er 5000 opdagen.

Balanceeract van elite

In zijn slotconclusie vraagt Henk te Velde zich af wat er met 1813 eigenlijk herdacht wordt.

Alles wat er in 1813-1815 politiek gevestigd was, had al eerder bestaan: onafhankelijkheid sinds de zestiende eeuw, een koningschap vanaf 1806, een grondwet vanaf 1798, een parlement en zelfs een tweekamerstelsel vanaf 1796. En de democratie die in de Bataafse Republiek was ingevoerd werd nu zelfs als achterhaald opgeborgen.

Dat Oranje in 1813 in Den Haag, Amsterdam en elders werd omarmd had volgens hem slechts deels te maken met acties van de hogere standen: toen het volk om Oranje riep gaf bijvoorbeeld Amsterdam maar toe om wanorde te voorkomen.

Dat gaf een ambivalente lading aan november 1813: enthousiasme graag, maar wel met mate en onder de verstandige leiding van de elite. Er dreigde een volksopstand met bijltjesdag voor de Fransen en enthousiasme voor Oranje, en de elite probeerde met haar balanceeract te voorkomen dat het enthousiasme uit de hand liep. Niet democratisch nationalisme was gewenst, maar eerbied voor een staat en sociale orde met Oranje aan het hoofd. (…) Democratisch was 1813 bepaald geen hoogtepunt, institutioneel legde het de basis voor wat zou volgen.

Zie ook het boek: Een nieuwe staat – Het begin van het Koninkrijk der Nederlanden