Giordano Bruno en het oneindige heelal

De filosoof, astronoom, wiskundige en priester Giordano Bruno (1548-1600) werd op 17 februari 1600 op last van paus Clemens VIII wegens ketterij ter dood gebracht. Hij vond zijn einde op een brandstapel op de Campo de’ Fiori in Rome, waar vandaag de dag een standbeeld van hem staat. Bruno wordt algemeen beschouwd als een van de meest avontuurlijke denkers van de renaissance.

Giordano Bruno, die in zijn jonge jaren nog door het leven ging onder de naam ‘Filippo’, werd in 1548 in Nola geboren, als zoon van een beroepsmilitair. Vanaf zijn dertiende volgde hij een opleiding in de nabijgelegen stad Napels. In deze jaren werd hij onder meer beïnvloed door de islamitische filosofie van Averroës.

In 1565 trad Bruno toe tot een dominicanenklooster in Napels waar hij de naam ‘Giordano’ aannam. Vanwege zijn vrijzinnige houding werd hij er al snel van verdacht er ketterse denkbeelden op na te houden. Desondanks werd Bruno in 1572 tot priester gewijd. Hierna bleef hij echter een eigen koers varen. Zo sprak hij tot onvrede van andere geestelijken bijvoorbeeld vrijelijk over het arianisme, een door de Kerk veroordeelde leer die onder meer de goddelijkheid van Christus ontkende. Ook zijn vrijzinnige opvattingen over de Drie-eenheid lagen gevoelig. Vanwege zijn uitlatingen waren er plannen om een ketterij-proces tegen de vrijzinnige priester te beginnen. Bruno besloot hierop zijn biezen te pakken en verliet de orde der dominicanen. In Napels troffen de autoriteiten kort hierna verboden commentaren van de humanist Desiderius Erasmus bij Bruno aan. Om aan vervolging te ontkomen, nam hij toen opnieuw de benen. Bruno legde zijn priestergewaad neer en verbond zich enige tijd aan de calvinisten in Genève, maar ook daar kwam hij vanwege zijn vrijzinnige ideeën uiteindelijk in de problemen.

Een oneindig heelal

Wat waren de ‘ketterse ideeën’ van Giordano Bruno eigenlijk? Belangrijk was in ieder geval dat de Italiaan de zogeheten heliocentrische theorie van Copernicus aanhing. Volgens deze leer vormde de zon het middelpunt van het universum en dus niet de aarde. Bruno stelde ook dat de zon bovendien ‘gewoon’ een ster was, zoals alle andere. Dit ging geheel in tegen de leer van de Kerk die juist stelde dat de aarde het middelpunt vormde van het heelal, het zogeheten ‘geocentrische model’. Binnen de katholieke kerk vond men het ook aanstootgevend dat Bruno beweerde dat er naast God nog iets bestond wat oneindig was, namelijk het heelal. Daar waren volgens de geleerde bovendien nog talloze andere zonnestelsels te vinden. Zelf meende Bruno echter dat zijn wetenschappelijke zienswijzen niet in strijd waren met de bijbel.

In 1581 kon Bruno in Frankrijk, dankzij bescherming van de Franse koning Hendrik III, in relatieve rust enkele wetenschappelijke werken publiceren. Hij schreef niet alleen commentaren op de leer van Copernicus en kritieken op de aristotelische natuurfilosofie, maar schreef bijvoorbeeld ook een boek over geheugentraining (mnemotechniek) en een komedie: Il Candeloia. Wetenschappelijk belangrijk waren vooral zijn Dialoghi: drie kosmologische en morele dialogen over onder meer de oneindigheid van het heelal, de waardering van de bijbel en de relatie tussen de universele en individuele ziel.

In de lente van 1583 reisde Bruno in opdracht van de Franse koning naar Londen om daar een brief te overhandigen aan een ambassadeur. De geleerde maakte van de gelegenheid gebruik om Oxford te bezoeken, waar hij enkele lezingen verzorgde over onder meer de heliocentrische theorie van Copernicus. In Engeland deed Bruno belangrijke contacten op. Hij bezocht onder meer het hof van koningin Elizabeth I en leerde invloedrijke personen als Robert Dudley en Philip Sidney kennen. Op uitnodiging van de Engelse dichter en staatsman Fulke Greville discussieerde hij in 1584 met enkele Oxford-geleerden over de beweging van de aarde. Het gesprek mondde echter uit in ruzie. Dit had ook te maken met het feit dat Bruno kritiek leverde op de Engelse samenleving en de pedanterie van zijn toehoorders aan de kaak stelde.

Na zijn terugkeer in Parijs in 1585 kwam Bruno al snel weer in de problemen. Het politieke klimaat in Frankrijk was inmiddels helemaal omgeslagen waardoor de vrijzinnige Italiaan op eieren moest lopen. Dat bleek echter niets voor hem. Bruno raakte verzeild in allerhande discussies met katholieke geleerden en nam daarin geen blad voor de mond. Uiteindelijk bracht hem dit dusdanig in de problemen dat hij nogmaals besloot te verkassen. In 1585 vertrok hij naar de Duitse gebieden voor een reis langs verschillende universiteitssteden. In deze periode publiceerde Bruno verschillende kleinere werken, waaronder het Articuli centum et sexaginta (1588). Hierin sprak hij zich uit tegen verschillende moderne filosofen en wiskundigen en pleitte hij voor religieuze verdraagzaamheid. Verschillende geloven moesten wat hem betreft vreedzaam naast elkaar kunnen bestaan.

In augustus 1591 accepteerde Bruno een uitnodiging om in Venetië te gaan wonen, destijds een van de meest liberale Italiaanse staten. Vermoedelijk hoopte de geleerde dat hij de vacante leerstoel wiskunde aan de Universiteit van Padua zou kunnen bemachtigen. Deze missie mislukte. De leerstoel ging naar zijn beroemde en door de Kerk eveneens vervolgde tijdgenoot Galileo Galilei.

Rechtszaak

In 1592 werd Bruno in Venetië wegens vermeende ketterse uitlatingen opgepakt door de inquisitie. Rome eiste hierna zijn uitlevering. Op 27 januari 1593 begon daar vervolgens een proces dat maar liefst zeven jaar zou duren. Giordano Bruno bleef tijdens zijn ondervragingen volhouden dat zijn wetenschappelijke stellingen wat hem betreft niet in strijd waren met de leer van de Kerk. Hij beklemtoonde verder dat hij vooral geïnteresseerd was in filosofische kwesties en veel minder in theologische zaken. Zijn ondervragers namen daar geen genoegen mee. De Kerk eiste dat Bruno volledig afstand zou nemen van zijn eerdere uitspraken. Men viel onder meer over zijn uitlatingen over het heelal, Christus, het Laatste Oordeel en de ziel. De geleerde weigerde echter afstand te nemen van zijn uitlatingen en liet weten dat er wat hem betreft helemaal niets was om te verloochenen. Paus Clemens VIII verklaarde Giordano Bruno hierop officieel tot ketter en bepaalde dat hij ter dood moest worden gebracht. Toen hem op 8 februari 1600 het doodvonnis werd voorgelezen, zou hij als volgt hebben gereageerd:

“Misschien is uw vrees om dit vonnis te vellen groter, dan de mijne om het aan te horen.”

Op 17 februari werd hij overgebracht naar het Campo de’ Fiori en ondersteboven levend verbrand. Waarom de Kerk de geleerde precies als ketter veroordeelde is niet na te gaan, omdat zijn dossier in de archieven ontbreekt. Sinds 1889 staat op de plek waar Bruno stierf een standbeeld. Jaarlijks komen hier op de dag van zijn dood wetenschappers bijeen om te pleiten voor eerherstel van de geleerde. Op de maan is een krater naar Giordano Bruno vernoemd.

Bronnen ▼