Ons beeld van de Sovjet-Unie is, vergeleken met nazi-Duitsland, vaak een beetje lacherig: wodka, luiheid en armoede typeren de Rus. De hamer en sikkel roepen minder afkeer op dan het hakenkruis. En een concentratiekamp is in de westerse beeldvorming veel afschrikwekkender dan de Goelag. Maar in hoeverre kloppen dit soort stereotypes? Historica Anne Applebaum beantwoordt deze vraag overtuigend.
De Goelag: een hard gelag
Dat er op de genoemde stereotypes het nodige valt af te dingen, bewijst Applebaum in haar in 2003 verschenen boek Goelag. Een geschiedenis. Het is niet vreemd dat dit boek in 2013 opnieuw een herdruk in het Nederlands beleefde, want Applebaum heeft hét standaardwerk over het Russische Goelag-systeem geschreven. De strafkampen stonden ook wel bekend als de Goelag Archipel en vormen een van de dieptepunten uit de geschiedenis van het communisme.
De eerste Goelag-kampen ontstonden in 1918 onder Vladimir Lenin (1870-1924), kort na de Russische Revolutie (1917). Vanaf 1925 werd dwangarbeid ingevoerd en groeiden de kampen, die vooral een economische functie hadden, sterk. Toen Stalin in 1953 overleed, verdwenen de meeste. Sommige Goelag-kampen bleven echter bestaan, totdat Michael Gorbatsjov (1931-) ze in 1987 volledig ontmantelde. Het aantal mensen dat in de Goelag-kampen heeft vastgezeten is schrikbarend hoog. Het betrof ongeveer 18 miljoen personen.
Tweemaal Göring
Applebaum heeft haar boek in drie delen opgesplitst. Deel 1 en 3 zijn chronologisch opgezet en geven een verhalende beschrijving van de evolutie en het beheer van de Goelag-kampen. Deel 2 behandelt het dagelijks leven en het werken in de kampen via diverse heldere thema’s, zoals arrestatie, transport, aankomst, selectie, werken, straf en beloning.
Applebaum begint met een korte geschiedenis van het fenomeen concentratiekamp, dat geïntroduceerd is door de Spanjaarden op Cuba in 1895. De Britten gebruikten hetzelfde concept korte tijd later tijdens de Tweede Boerenoorlog (1899-1902) in Zuid-Afrika.
De Duitsers kopieerden in Südwest-Afrika het idee en deden in 1905 iets nieuws: ze voerden dwangarbeid in. Opmerkelijk genoeg was de eerste keizerlijke commissaris van het Duitse Südwest-Afrika Heinrich Göring (1838-1913), de vader van Hermann die in maart 1933 startte met het bouwen van Duitse Konzentrationslager in Dachau.
Paalzitten
Applebaum maakt een korte vergelijking tussen de Goelag-kampen en de Duitse concentratiekampen. De Russische kampen hebben veel langer bestaan dan de nazikampen, en daarnaast kenden ze ook humanere periodes tussen die van extreme wreedheid in. Met name in de beginjaren leek bijvoorbeeld het Noordwest-Russische kamp op de Solovjetski-eilanden nauwelijks op een gevangenis: men hoefde niet te werken, beschikte over eigen boeken, kranten en had de nodige bewegingsvrijheid.
Maar dit paradijsje veranderde al snel in een hel. In de Goelag-kampen, met name rond de rivier Kolyma in Oost-Rusland, groeide een systeem van onbegrensde wreedheid. Martelingen als 18 uur paalzitten met loodzware gewichten aan je benen zodat je kreupel werd, zinloze executies, onvoldoende tot geen eten (één kopje water per dag) en soortgelijke folteringen, begonnen steeds gewoner te worden. De ellende die Applebaum beschrijft is haast onvoorstelbaar.
Verroesten
De diepgravende analyse en de heldere structuur maken Goelag. Een geschiedenis tot hét standaardwerk over dit onderwerp. Er valt nog veel meer over dit fantastische boek te schrijven, maar ik ga niet alles verklappen. Het is raadzamer om het zelf aan te schaffen en – in één ruk – uit te lezen.
Deze bespreking verscheen ook op www.geschiedenisbeleven.nl (20 mei 2013)
Boek: Goelag. Een geschiedenis – Anne Applebaum
Bekijk dit boek bij:
