voorjaar 2013 verscheen bij Uitgeverij Matrijs (Utrecht) de Atlas van historische verdedigingswerken in Nederland. Deze atlas analyseert de historische context van oude buiten gebruik geraakte verdedigingswerken in Groningen, Friesland en Drenthe. Niet alleen tekstueel, maar ook visueel is het een prachtig naslagwerk.
Eenheid
De resultaten lieten even op zich wachten, maar ze werden goed ontvangen door het publiek. In 1996 verscheen een atlas over Noord-Brabant, in 1998 een deel over Limburg, gevolg door Zeeland in 2004. Nu, in 2013, is het de beurt aan Groningen, Friesland en Drenthe. Deze provincies zijn in één deel samengenomen omdat ze in militair-geografisch opzicht vanaf de zestiende eeuw (vaak) een eenheid vormden.
Krijgsgeweld in het Noorden
Negen experts werkten mee aan dit boek, hoofdzakelijk (gepromoveerde) historici en archeologen, maar ook een aantal geologen en ingenieurs. Deze specialisten nemen diverse deelthema’s voor hun rekening, die ze voorzien hebben van schitterende kaarten, gedetailleerde plattegronden, tekeningen van forten en vestingen, kleurenfoto’s en handige tabellen. Vrijwel elke pagina bevat één of meer mooie illustraties, zonder dat dit ten koste gaat van de inhoud. De bijdragen sluiten af met een korte literatuurlijst dan wel met een kort lijstje voetnoten.
Het boek start met een korte schets van de staatkundige ontwikkelingen in de drie noordelijke provincies, vanaf de zestiende eeuw tot heden. Uiteraard gaat de aandacht hier vooral uit naar de diverse oorlogen die de staatkundige verhoudingen sterk beïnvloedden. Daarna volgt een bijdrage over de militaire geografie van Noord-Nederland, een historisch overzicht over het krijgsgeweld in het noorden en ten slotte een analyse van de vestingbouw in Groningen, Friesland en Drenthe.
Vervolgens, vanaf pagina 81, gaat de aandacht uit naar objectbeschrijvingen van allerlei schansen, forten, vestingen en kazematten, met opnieuw veel aandacht voor de historische context. Uitgebreide aandacht krijgen in dit tweede deel – dat ruim 200 pagina’s telt – de kazematten en de Duitse stellingen uit de Tweede Wereldoorlog.
Fenomenaal werk
Deze historische atlas is prachtig vormgegeven, met zeer veel kleurrijk illustratiemateriaal. De redactie heeft fenomenaal werk geleverd, niet alleen omdat het boek mooi en foutloos gezet is, maar ook vanwege de vele extra’s: een lijst met afkortingen, een verklarende woordenlijst, registers op persoonsnamen en geografische plaatsen en een uitgebreide lijst van geraadpleegde literatuur, manuscripten en archieven.
“Een belangrijk aspect [voor begrip van historische vestingen] is de dynamiek in de militaire geografie van een gebied. De fysieke kenmerken van een gebied veranderen in de loop der tijd: moerassen worden drooggelegd, veen wordt afgegraven, heide ontgonnen, de waterstand wordt verhoogd of verlaagd, gebieden worden ingepolderd, wegen en kanalen worden aangelegd. Maar ook de techniek van de oorlogvoering verandert enorm. Wat op het ene moment een strategisch belangrijke plek is, hoeft dat honderd jaar later niet meer te zijn. Het transport van personen en goederen en zeker ook het verzamelen van informatie, zijn veel gemakkelijker geworden. Omdat ook de vuurkracht van wapens sterk is toegenomen, veranderde de ruimtelijke schaal van de oorlogvoering. En, tot slot, verandert ook de politieke constellatie voortdurend. Waar soms de vijand over land uit het oosten verwacht werd, was dat op een ander moment uit het zuiden of over zee uit het noorden of westen. Dat maakt uit voor de locatiekeuze en het soort verdedigingswerken dat opgericht werd.” (p.42)
