Kazematten – Kleine betonnen ‘mensenvallen’

De term kazemat is een historisch begrip dat bij veel mensen niet direct een belletje laat rinkelen. Toch hebben velen weleens een kazemat gezien. In dit artikel gaan we wat dieper in op het fenomeen kazemat, op de herkomst van deze bouwsels en op hun geschiedenis.

Wat is een kazemat? Een definitie

Kazematten zijn relatief kleine betonnen of stenen bunkers, die bedoeld zijn om dekking te bieden aan schutters en hun zware wapens, doorgaans mitrailleurs of luchtafweergeschut. De ruimte van deze gevechtsbunkers of verdedigingsbunkers is bomvrij en bestand tegen zwaar geschut. Verder zijn de schietgaten van kazematten typerend voor deze bunkers. Kazematten zijn bedoeld om de eerste artilleriebeschietingen bij een vijandelijke aanval op te vangen, om vervolgens de opmars van de aanvallende partij te kunnen tegenhouden of dwarsbomen. Deze les had men geleerd uit de Eerste Wereldoorlog. Kleine betonnen vestingen bleken cruciaal voor de verdedigende partij, om zo de eerste aanvalsgolven af te zwakken of de aanvallers te elimineren.

Kazematten werden in Nederland vanaf het interbellum vooral langs de 52 kilometer lange Grebbelinie (die liep van Rhenen tot aan Bunschoten) en langs de IJssellinie (vooral bij Olst) gebouwd. In totaal ging het om 271 betonnen bunkers van klein formaat. Nederland koos hiermee, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Duitsland en Frankrijk die veelal grote bunkers bouwden, voor een andere verdedigingsstrategie dan de omringende landen. Duitse spionnen die in de jaren 1930 in Nederland actief waren, betitelden de kazematten als ‘mensenvallen’.

Herkomst van de term kazemat

Kazemat heeft dus vooral betrekking op een betonnen verdedigingsvesting om de eerste vijandelijke aanvalsgolven op te vangen. Maar wat is de taalkundige oorsprong van dit begrip? De term kazemat is ontleend aan het Franse begrip casamatta en/of de Spaanse term casamata, die beide teruggaan op het woord chasmata, dat in het Byzantijnse Rijk gebruikt werd voor vestingwerken met schietgaten. Oorspronkelijk betrof het ruimtes onder een vestingwal, die als beschuttingsplek cq. bunker gebruikt konden worden. De term wordt onder meer gebruikt door de diplomaat en politiek filosoof Niccolò Machiavelli (1469-1527), die hem definieerde als ‘bedekkingen van mijningangen in de vestinggracht’.

‘Casa’ of chasma’ betekent etymologisch gezien ruimte, spleet, kloof of huis. ‘Mata’ of ‘matta’ betekent zoiets als doden of schieten, aldus Etymologiebank.nl. Om deze reden gebruikte men in de vroegmoderne tijd, toen de term vanuit het Frans in het Nederlands terechtkwam, ook wel de term ‘moordkuil’ als synoniem voor kazematten. Zo schreef iemand in 1588:

Moortcuijlen… De Françoisen ende Italianen heeten se: casemattes…

Sinds de Tweede Wereldoorlog is het begrip kazemat in de Nederlandse taal in onbruik geraakt en vervangen door bunker.

Kazematten in Nederland

Vooral tot de jaren 1930 en 1940 liet het Nederlandse leger langs verdedigingslinies kazematten bouwen. Een van de eerste kazematten werd in 1930 bij Gorinchem gebouwd. Bekend zijn verder de kazematten langs de Stelling van Amsterdam, de Grebbelinie, bij Kornwerderzand en Den Oever (Afsluitdijk) en langs de IJssellinie. De laatste kazematten die in ons land zijn gebouwd, waren kazematten die na de Tweede Wereldoorlog bij de IJssellinie gesitueerd werden, vanwege de dreiging van de Koude Oorlog.

Vanaf de jaren 1940 en 1950 bleek echter steeds meer dat kazematten geen doorslaggevende rol in oorlogssituaties meer hadden. De moderne oorlogsvoering, met vliegtuigen, langeafstandsraketten en bombardementen, betekende dat er andere, minder statische manieren van verdedigen nodig waren.

Ook interessant: Albanië en de bunkers van Enver Hoxha
…of: Drie kazematten Nieuwe Hollandse Waterlinie verplaatst
…of: In de contramine zijn: betekenis & herkomst van het gezegde
Boek: Kazematten op de Afsluitdijk – John Verbeek

Bronnen ▼