Hoe alle Joden op Zakynthos werden gered

In heel Griekenland overleefde 81 procent van de Joodse bevolking de Tweede Wereldoorlog niet. Maar op Zakynthos bleven alle 275 Joden gespaard, dankzij een heroïsche actie van de bisschop en de burgemeester. Het ‘wonder van Zakynthos’ is nog groter omdat ook geen enkele bewoner van het Ionische eiland zijn mond open deed tegen de bezetters.

Ieder jaar rond 4 mei is hij te zien op een van de vele Nederlandse tv-zenders: de film Schindler’s List. Gebaseerd op het waargebeurde verhaal van de Duitse zakenman Oscar Schindler, die uiteindelijk 1100 Joden van de gaskamers redde door ze op een lijst te zetten van werknemers in zijn emailleerfabriek. Dat hij aanvankelijk handelde uit eigenbelang, is hem vergeven.

Vrijwel onbekend en (nog) niet verfilmd, maar nog veel indrukwekkender is het verhaal van de Griekse bisschop Chrysostomos die samen met burgemeester Loukas Carrer de complete Joodse gemeenschap op het eiland Zakynthos uit de handen van de nazi’s wist te houden. Terwijl in heel Griekenland 81 procent van de Joodse bevolking de Tweede Wereldoorlog niet overleefde, werd van de 275 Joden op Zakynthos niemand afgevoerd naar de vernietigingskampen.

In mei 1941 werden de Ionische eilanden bezet door Italiaanse troepen en het regime van de bezetter was relatief mild. Dat veranderde toen de Duitsers het in 1943 – na de val van Mussolini – overnamen. De Duitse kapitein Litt kreeg het bevel over Zakynthos, hij leidde er een schrikbewind en voerde de bevelen van Hitler maar al te graag op.

Lijst met namen

Aan het einde van het voorjaar van 1944 stuurden de nazi’s schepen naar de Ionische eilanden om Joden op te halen. Het doel van de SS-troepen was om alle leden van de Joodse gemeenschappen naar havenstad Patras in het westen van Griekenland te brengen om ze vervolgens op de trein naar Auschwitz te zetten. Toen de schepen koers zetten naar Zakynthos waren op buureiland Kefalonia al 400 mensen weggehaald. Op Corfu werden 2000 mensen ingescheept, waarna burgemeester Kollas zijn dank uitsprak aan de Duitsers omdat zij het eiland bevrijd hadden van de Joden.

Ook op diverse andere plaatsen in Griekenland werkten de autoriteiten en de orthodoxe kerk samen met de bezetter bij het oppakken en deporteren van Joden. Maar op Zakynthos, waar de Joden al generaties lang deel uitmaakten van de bevolking, liep dat anders. Burgemeester Loukas Carrer moest zich melden op het kantoor van de Duitse commandant, die hem sommeerde een lijst op te stellen met de namen van alle Joden. Carrer weigerde. Zijn argumenten dat de Joden op het eiland zijn vrienden waren, niemand kwaad deden en bijdroegen aan de economie hadden echter geen effect. Onder bedreiging van een pistool droeg de Duitser hem op binnen 72 uur de lijst aan te leveren.

Valse doopcertificaten

De burgemeester ging vervolgens naar bisschop Chrysostomos om hem om hulp te vragen. Chrysostomos besefte dat hij tijd moest rekken om alle 275 Joden op het eiland onder te brengen op veilige plaatsen. In drie dagen zou hem dat nooit lukken. De bisschop stapte naar de Duitse commandant om extra tijd te vragen. Dat lukte. In de tussentijd maakten de priesters en autoriteiten op het eiland valse doopcertificaten en identiteitsbewijzen voor de Joodse Zakynthiërs. Voor de Joden werden schuilplaatsen geregeld.

Toen de deadline uiteindelijk was verstreken en de Duitsers om de lijst met namen van de Joodse families vroegen, overhandigden de burgemeester en bisschop hen een envelop. Op het stuk papier stonden slechts twee namen: die van burgemeester Loukas Carrer en bisschop Chrysostomos. “Dit zijn de Joden van het eiland”, verklaarde Chrysostomos, die ook een brief aan Hitler had geschreven waarin hij liet weten dat de Joden op Zakynthos onder bescherming van de bisschop stonden. De nazi-commandant stond perplex en vroeg Berlijn om nieuwe orders.

De Joden van Zakynthos waren ondertussen ondergebracht in bergdorpen, in huizen en op boerderijen van de Grieken. In de maanden die volgden tot het vertrek van de Duitse troepen in oktober 1944 heeft niemand van de 42.000 eilandbewoners hen verraden of iets gezegd over de plaatsen waar de Joden verstopt zaten. Mede als gevolg van deze zwijgzaamheid is niet een Jood van Zakynthos gedeporteerd naar een concentratiekamp.

Yad Vashem-onderscheiding

De actie van Carrer en Chrysostomos maakte diepe indruk in Israël. Toen Zakynthos in 1953 werd getroffen door een vernietigende aardbeving, was het eerste schip met hulpgoederen afkomstig uit Israël. Bij de goederen zat ook een brief:

‘De Joden uit Zakynthos zijn nooit vergeten wat de geliefde burgemeester en bisschop voor ons hebben gedaan.’

In 1978 kregen Carrer en Chrysostomos de Yad Vashem-onderscheiding, de hoogste Israëlische onderscheiding voor niet-Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog met gevaar voor eigen leven Joden hebben geholpen te overleven.

Het verhaal van het ‘Wonder van Zakynthos’ klinkt als een filmscript. En die film komt er ook. Momenteel wordt de laatste hand gelegd aan de opnamen van het docudrama No man is an island. De film toont de gebeurtenissen door de ogen van de toen 10-jarige Chaim Konstantinidis. No man is an island zal later dit jaar in première gaan op Zakynthos en daarna vertoond worden op verschillende internationale filmfestivals.

Boek: Miracle at Zakynthos – The only greek Jewish community saved