De één wijt het ontstaan van een pandemie aan China, de ander aan een verkeerde omgang met dieren. Ook in de zestiende eeuw kwamen nieuwsmedia met verschillende verklaringen bij grote rampen zoals overstromingen, bosbranden of aardbevingen. Die verklaringen hingen af van het (veelal politieke) doel van de verspreider, zag Marieke van Egeraat, die op 13 september 2023 haar proefschrift verdedigt aan de Radboud Universiteit.
Deze zomer stonden de nieuwspagina’s bol van de berichten over bosbranden, overstromingen en aardverschuivingen. Historicus Marieke van Egeraat dook voor haar promotieonderzoek in de berichtgeving over soortgelijke rampen in de zestiende eeuw. Ze onderzocht pamfletten en handgeschreven kronieken uit die periode, waarin werd geschreven over natuurrampen.
Zo probeerde ze een beter beeld te krijgen van verklaringen die de media in die tijd gaven voor rampen en hoe zich daarbij gemeenschappen vormden. Veel rampen werden aan Gods almacht toebedeeld, maar er werden ook weleens natuurlijke verklaringen gegeven, of menselijke, waarbij (groepen) mensen de schuld kregen van een ramp. Van Egeraat onderzocht welke doelen schrijvers hadden die over dit soort gebeurtenissen schreven.
‘The Chinese virus’
In de zestiende eeuw waren pamfletten een soort nieuwsblaadjes. ‘Het was niet zo duidelijk door wie ze geschreven werden,’ legt de onderzoeker uit. ‘Maar wel dat het gegoede burgers moesten zijn, zoals de stadssecretaris: mensen die kónden schrijven en toegang konden krijgen tot een drukpers.’
Van Egeraat zocht uit of de berichten uit pamfletten terugkwamen in kronieken, die meer de achtergronden bij het nieuws beschreven. ‘Kroniekschrijvers citeerden vaak pamfletten, maar lieten daarbij ook weleens zaken weg.’ Zo berichtte een Nederlandstalig pamflet over een Hugenotenkerk die was verwoest door een storm in Frankrijk. In een kroniek uit die periode kwam dezelfde tekst voor, maar zonder de verwijzing naar de Hugenotenkerk. ‘De schrijver van het pamflet zette de storm neer als straf van God voor de Hugenoten. Maar de kroniekschrijver wilde deze interpretatie niet overnemen. Hij stond wellicht aan de zijde van de Hugenoten’.
‘Zo zie je dat een verklaring voor een ramp vaak een doel diende’, vervolgt ze.
‘Moeder aarde slaat terug’
We lijken nu soms net als in de zestiende eeuw te denken dat we in de eindtijd leven, volgens de onderzoeker. ‘Dat gevoel werd toen versterkt door de Tachtigjarige Oorlog, nu door klimaatverandering. Daardoor zijn we gevoeliger voor nieuws over rampen. Het aantal nieuwsberichten over rampen neemt toe, natuurlijk deels omdat ze meer voorkomen, maar misschien ook wel omdat ze aansluiten bij dat eindtijdgevoel.’
Van Egeraat concludeerde dat rampen gedurende de zestiende eeuw toch vooral werden toegeschreven aan God. In de eeuwen daarna spreken mensen steeds minder vaak van ‘straffen voor zonden’. ‘Maar’, wil ze benadrukken…
‘…straf-op-zondenverklaringen zijn eigenlijk nooit écht verdwenen. Ze kregen alleen een andere vorm. Dat zie je zelfs nu terug: bij de overstromingen in Slovenië deze zomer hoorde je mensen zeggen dat Moeder Aarde terugslaat. In die verklaring schuilt net zo goed een voorzienigheidsboodschap.’
Marieke van Egeraat is een van de promovendi uit de onderzoeksgroep Dealing with Disasters van Lotte Jensen, hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis. Momenteel is zij werkzaam als projectcoördinator bij Bureau Onderzoek van de Faculteit der Letteren van de Radboud Universiteit.
