Indra Kamadjojo – De eeuwige ‘Oosterling’

Een wajangleven

In de jaren vijftig van de vorige eeuw was Indra Kamadjojo alom bekend en populair, een vip. Hij was een man van de verbinding: toen het Nederlandse publiek ging beseffen dat ‘Indië’ voorgoed tot het verleden behoorde, stond Indra klaar met zijn speciale nazorg. Op zondagmiddag danste hij in het Amsterdamse Tropenmuseum, gratis voor alle bezoekers. Nazorg in de vorm van Indonesische dansen en vertellingen gaf hij in theaters en schouwburgen en al vanaf 1951 op televisie en – later – radio. Van het mooie en liefelijke van de Indische archipel kon tóch nog genoten worden en dat verzachtte het pijnlijke afscheid.

Indra woonde sinds 1920 als Indische Nederlander in Nederland. Bijna niemand wist dat hij al in de jaren dertig de kant van de Indonesische nationalisten had gekozen, actief bijdroeg aan de revolutionaire zaak en na de soevereiniteitsoverdracht in 1949 een Indonesisch paspoort had gevraagd en gekregen. Zovéél van zijn acties en avonturen bleven onbekend: zijn ontmoetingen met de groten van zijn tijd, zijn verhulde sociale en politieke activisme, zijn danssuccessen in (verre) buitenlanden, zijn vroege interesse in televisie en zijn grote rol achter de schermen van het ontluikende Nederlandse balletwezen. Ook zijn achtergrond als Indische zoon van een van de machtigste bestuursambtenaren in Nederlands-Indië bleef onbelicht. Dat kwam ook omdat hij zich onttrok aan inkadering: Indra was een non-conformist van het zuiverste water. Iemand die daar oog voor had was zijn vriend en buurman Simon Carmiggelt, chroniqueur van het naoorlogse hoofdstedelijke leven.

In mei 1972 publiceerde Carmiggelt in Het Parool een cursiefje over Indra omdat de danser een lintje van de koningin had gekregen. Hij had hem gefeliciteerd en toen vertelde Indra hoe hij ooit uitgenodigd was voor een galadiner bij zijn vroegere, chique Rotterdamse studentencorps. ‘In rok met ordetekenen’, stond er op de uitnodiging. Indra bezat wel een rok, maar geen ordetekenen. Daarom had hij die avond ‘het kruis van Agades’ op zijn rok gespeld. Dat was een soort kruis voor op de borst, afkomstig van een mystieke orde in Centraal-Afrika. Een dame had hem dat zomaar geschonken na afloop van een optreden in het Tropenmuseum. Zijn corpsgenoten, die ‘scheef liepen van de ordetekenen’, vroegen Indra wat hij daar op zijn borst droeg. ‘Dat is het kruis van Agades,’ antwoordde hij volgens Carmiggelt steeds ‘losjes’. Niemand vroeg wat het precies was, maar het kruis wekte wél ontzag, ‘want hij had een onderscheiding die ze niet kenden en nooit kregen’. Door het lintje was daar nu verandering in gekomen, concludeerde de Parool-journalist:

‘Indra was van eenzame hoogte afgedaald naar het niveau van een herkenbare Nederlandse ridder.’

Carmiggelt, die ook een gevreesd toneelrecensent was, schreef vaker in de krant over Indra. Zo had hij eerder genoteerd:

‘Zijn machtige toneelpersoonlijkheid is in staat elk publiek diep te boeien met zijn kunst, die ons meevoert naar een ver rijk vol onbekende schoonheid.’

Toen hij de danser jaren later deze prachtige zin voorlas, had Indra zijn lachen niet kunnen inhouden. Een bekende cabaretier, Alex de Haas, had net in díé periode Indra’s optredens samengevat als ‘commerciële folklore’. Carmiggelt schreef met merkbaar plezier over Indra’s anekdotes en speciale manier van opereren. Hij omschreef die als ‘zijn nimmer aflatende gevoel voor de betrekkelijkheid der dingen’; hij zag de artiest als een ‘levenskunstenaar met veel humor’.

Wie zich verdiept in de koloniale wortels van het leven van Leo Broekveldt, zoals Indra eigenlijk heette, ziet dat de variabelen van klasse, afkomst en kleur hem moeten hebben belast en dwarsgezeten. Hoorde hij bij de koloniseerders? Of bij de gekoloniseerden? Dat punt heeft Leo halverwege zijn leven opgelost door Indra te worden, een personage waar hij letterlijk alle kanten mee op kon. De ingewikkelde context van zijn leven noopte hem wel vaker tot onorthodoxe stappen. Of de danser en verteller daarom als held moet worden beschouwd of juist als tragische figuur, valt voor iedereen anders te bezien.

De eeuwige ‘Oosterling’

Tot nu toe was dat niet mogelijk. Indra Kamadjojo bleek, na zijn dood in 1992, geruisloos van de cultuurgeschiedenis van Nederland te zijn losgemaakt. Zijn naam ontbreekt in vrijwel elk standaardwerk op het gebied van de Nederlandse theater- en dansgeschiedenis, ondanks zijn lange en veelzijdige artistieke carrière. Zijn niet onderkende meesterwerk is dat hij ruim twintig jaar lang, van 1947 tot 1968, bijna elke zondagmiddag in het Tropenmuseum zijn Indische dansen en vertellingen opvoerde. Daarmee verlichtte hij op homeopathische wijze de pijn van het verlies van Nederlands-Indië. Dat hij daarnaast de Javaanse wajangtraditie heeft vernieuwd, door met zijn handen het Indische hertje Kantjil tot schaduwleven te brengen op televisie, is nooit geboekstaafd of zelfs maar opgemerkt. Hoe Indra met inzicht en gevoel voor timing, maar ook met gewiekstheid de culturele dekolonisatie van Nederland wist te domineren is een kostelijk verhaal op zich. Centraal daarin staat nog een ander levenswerk: 55 jaar lang speelde Indra Kamadjojo de rol van de eeuwige ‘Oosterling’, in talloze culturele producties. Daarmee voorzag hij in een lang na-ijlende en oer-Nederlandse behoefte aan ‘de Ander’.

Het raadsel blijft: was Indra Kamadjojo een vroege tegenstrever van identiteitspolitiek of een inventieve en succesvolle schnabbelaar? Wat vaststaat is dat hij zich keerde tegen elke poging om hem op te sluiten in een ‘zelf’ waar hij part noch deel aan had. Dat werd niet alleen geprobeerd door zijn overheersende Hollandse vader, maar door velen met wie hij in aanraking kwam – binnen en buiten de theaters en studio’s. Aan het eind van zijn leven concludeerde hij met voldoening:

‘Ik had een kop die kon voor alles door gaan uiteindelijk. Ik kon Spaans zijn, ik kon neger zijn, ik kon Indiaas zijn, Mexicaans.’

Indra leefde met humor en branie mee met de moeilijke twintigste eeuw, maar bleef zich verzetten tegen de meest gestelde vraag van die eeuw: ‘Wat ben je en waar hoor je bij?’ Precies daarom is Indra’s levensverhaal – een Nederlands levensverhaal – van veel waarde voor de eenentwintigste eeuw, waarin ‘identiteit’ een beladen begrip is geworden. Indra speelde met zijn imago. In de eerste helft van zijn leven werd hij door iedereen Leetje Broekveldt genoemd; in de tweede helft kende men hem wijd en zijd als Indra Kamadjojo.

Indra Kamadjojo bij Tante Lien:

Boek: Indra: een wajangleven