Geen enkel ander Europees land had tijdens de Tweede Wereldoorlog zo’n bloeiende illegale pers als Nederland. Er verschenen hier meer dan 1200 illegale bladen, van handgeschreven of gestencilde uitgaven tot professioneel vervaardigd drukwerk. Maar de strijders voor het vrije woord betaalden wel een hoge prijs. Meer dan 700 medewerkers (grafici, schrijvers en verspreiders) werden door de Duitsers opgepakt en verloren hun leven in een concentratiekamp of voor het vuurpeloton.
De ondergrondse pers was van grote betekenis. Zij stimuleerde het verzet tegen de Duitsers en bood tegenwicht aan de nazipropaganda waar de legale pers bol van stond. Geen wonder dat de bezetter fanatiek jacht maakte op de mannen en vrouwen die illegale bladen drukten en verspreidden. Alleen al in Haarlem, vanouds een belangrijk centrum van de grafische industrie, verloren dertig mensen hierdoor het leven.
Vader en zoon Hoogendoorn
‘Fascisme betekent ondergang. Staakt Saboteert’
…stond er op een van die affiches, voorzien van een doodskop met helm en hakenkruis. Ook drukten ze De Vonk, een lokale editie van het CPN-dagblad De Waarheid, al waren ze zelf geen communisten. De Hoogendoorns waren heel voorzichtig, ze wisten dat ontdekking hen het leven kon kosten. Om het geluid van de persen te dempen, hingen ze zware gordijnen voor de deuren van de drukkerij. En verder was het: mondje dicht. De buitenwereld wist niet waar ze mee bezig waren.
Maar in april 1943 ging het mis. Een verzetsman die soms kopij bracht, werd als gevolg van verraad opgepakt. De beruchte Sicherheitsdienst mishandelde hem dagenlang met een gaspijp, tot hij de naam Hoogendoorn noemde. Drie SD’ers, geholpen door een Nederlandse politieagent, deden prompt een inval in de drukkerij. Er ontstond een worsteling, waarbij zoon Ad probeerde zijn vader te ontzetten. Hij greep een grote moersleutel, sprong de SD’er Ernst Wehner op zijn nek en probeerde hem te wurgen. Maar binnen een paar minuten was de ongelijke strijd beslist en werden de Hoogendoorns met een motorzijspan van de Haarlemse politie afgevoerd. Joop Hoogendoorn belandde uiteindelijk na een schijnproces in het Oranjehotel en werd in mei 1944 doodgeschoten op de Waalsdorpervlakte. Zoon Ad verdween twee jaar in helse kampen en gevangenissen in Duitsland. Hij keerde kort na de bevrijding terug naar Haarlem, volkomen getraumatiseerd. Pas toen vernam hij dat zijn vader er niet meer was. De oorlog bleef Ad tot aan zijn dood in 2012 achtervolgen.
‘Een lichtend voorbeeld’
Hoe kwam je op het verhaal van vader en zoon Hoogendoorn?
“Door puur toeval. Ik maakte een keer een praatje met een mevrouw van 83 jaar die bij me in de buurt woont. Zij was naar de Soldaat van Oranje geweest. Dat had haar erg aangegrepen, omdat haar vader door de Duitsers was doodgeschoten en haar oudste broer twee jaar in Duitse kampen had gezeten wegens het drukken van illegale krantjes en affiches. Ze had daar nog altijd veel verdriet van. Ik was meteen gegrepen door haar verhaal, en besloot deze tragische geschiedenis uit te zoeken. Als journalist had ik me al eens verdiept in de geschiedenis van de ondergrondse pers, dus er was meteen een klik. Heel fijn was dat de familie Hoogendoorn me wilde helpen bij het maken van het boek.
Waarom is het wat jou betreft belangrijk dat hun verhaal verteld wordt?
Wat was de belangrijkste drijfveer van vader en zoon om een illegale drukkerij op te zetten?
“Toen er mensen uit de illegaliteit bij hen kwamen met de vraag of ze pamfletten wilden drukken, deden ze het zonder aarzeling. “Geef de kopij maar, wij zorgen dat het gedrukt wordt”. Daar kwamen geen grote woorden aan te pas, ze vonden blijkbaar dat je zoiets gewoon moest doen. Uit welke politieke hoek het kwam, kon ze niet schelen. Ze drukten zowel voor de sociaaldemocraten als voor de communisten, zonder dat ze daarbij aangesloten waren. Overigens deden ze ook ‘fout’ drukwerk. Daar kwam je als drukkerij niet onderuit. Bovendien was het een mooie dekmantel voor het maken van illegaal drukwerk.
Hoe keek Ad Hoogendoorn later op zijn verzetswerk terug? Hijzelf en zijn familie betaalden wel een erg hoge prijs…
“Dat klopt. Nadat haar man en oudste zoon (de twee kostwinners van het gezin) waren afgevoerd, bleef moeder Hoogendoorn achter met nog vier opgroeiende kinderen. Ze heeft het heel zwaar gehad, emotioneel en financieel. Ad Hoogendoorn is over het verlies van zijn vader nooit heen gekomen, hij worstelde er dag en nacht mee. Steeds kwam bij hem diezelfde vraag weer naar boven: had ik dit niet kunnen voorkomen? Het antwoord daarop was eigenlijk een simpel nee, maar hij kon het verlies maar niet verwerken en voelde zich er schuldig over. De Haarlemse dichter Willemien Spook heeft dat ontroerend verwoord in een gedicht over Ad, dat ze kort na zijn dood schreef. Het heet: ‘Droomloos door de nacht te gaan’. Pas de dood maakte een einde aan zijn nachtmerries.
Deed je nog onverwachte ontdekkingen tijdens het onderzoek?
“Twee zelfs. De eerste was dat er bij het NIOD nog een uitgebreid dossier over Joop Hoogendoorn lag van zijn verhoren door de SD. Er zaten zelfs foto’s bij, gemaakt door de SD-fotograaf na zijn arrestatie, maar die mag ik niet publiceren. Daar ben ik wel boos over. Het gaat hier nota bene om slachtoffers, om verzetsmensen. Mijn boek is juist een eerbetoon aan Hoogendoorn en zijn zoon. Ik vind het ook harteloos tegenover de familie. Ik kan er niet bij dat we 75 jaar na de oorlog nog steeds dit soort dwaze regels hanteren. Volgens het NIOD komen die regels van het Nationaal Archief, maar voor mij maakt dat geen verschil.
De tweede ontdekking was dat er bij de familie nog zo’n veertig briefjes bewaard gebleven waren die Joop en Ad destijds vanuit de gevangenis naar buiten wisten te smokkelen. Ze lagen bij Ads oudste zoon, zonder dat hij dat wist. Hij ontdekte ze pas toen hij voor me op zoek ging naar materiaal over zijn vader en opa. Niemand wist er iets van, Ad had ze voor iedereen verborgen gehouden. Voor mij als historicus natuurlijk een prachtige bron! Joop dacht dat de drukkerij na zijn arrestatie nog verder draaide. Maar dat was niet zo, de Duitsers sleepten de machines direct naar Duitsland. Ik vond ook een briefje dat Ads moeder aan hem schreef toen hij in Duitsland zat. Ze verzweeg daarin dat haar man doodgeschoten was, kennelijk om hem het verdriet te besparen.
En heeft Mussert dat ook voor zijn neef gedaan?
“Helaas is dat niet bekend. Ik heb in het NSB-archief gezocht, maar kon daarover niets vinden. Al zegt dat nog niet alles, want lang niet alle correspondentie is bewaard gebleven. Maar ik betwijfel of Mussert, als het briefje hem bereikt heeft, in actie is gekomen. De Leider was geen moedig man en we weten dat de Duitsers zich weinig aan hem gelegen lieten liggen. De bezetter voerde een verbeten strijd tegen de illegaliteit. Het maken van illegaal drukwerk, zeker voor de CPN, werd beschouwd als sabotage. Daarop stond de doodstraf, zo simpel was dat.
Het boek Joop en Ad Hoogendoorn. Haarlemse drukkers in verzet verschijnt medio april bij Uitgeverij Loutje Haarlem.
