In een van zijn latere boeken geeft de letterkundige, vertaler, schrijver en Ruslandkundige Karel van het Reve een denkbeeldig gesprek weer tussen twee Russische literatuurminnaars uit de jaren 1920. De een zegt: ‘het communisme kan nog wel 300 jaar duren. De Mongolen regeerden 300 jaar, de Romanovs bleven 300 jaar, dus de communisten blijven ook 300 jaar.’ De ander zegt verontwaardigd: ‘waarom ben je zo pessimistisch? Ik denk dat het maar 200 jaar duurt.’ Het is een grap die de stijl van Karel van het Reve typeert – waarom het ingewikkeld en duur zeggen als het ook begrijpelijk en grappig kan?
Historicus Willem Melching schreef een mooie politieke biografie met als fraaie titel De zelfdenker Karel van het Reve 1921-1999. Of de oudste Reve (broer Gerard was twee jaar jonger) ook nu nog ‘ijkpunt voor fatsoenlijk denken over politiek en samenleving’ is, dat valt te betwijfelen. Op diens ‘grote scherpzinnigheid, trefzekere pen en humor’ valt echter weinig af te dingen.
Bevrijding
Karel van het Reve’s wieg staat in Betondorp, Amsterdam, zijn ouders vernoemen hem naar de Duitse antimilitarist en communist Karl Liebknecht, die in 1919 samen met Rosa Luxemburg in Berlijn wordt vermoord. Ze voeden hun kinderen, ondanks voortdurend gebakkelei met de Communistische Partij, op in de ware leer. Broer Gerard zou die opvoeding als volgt kwalificeren:
“Een communist leeft niet voor zichzelf, niet voor de eigen bevrijding. Hij heeft volmaakt geluk, een hemelse gemoedsaandoening, tot politiek doel verheven. Zijn strijd geldt de bevrijding van de massa, het geluk van de komende generaties, het toekomstige leven.”
De wereld is dus in twee kampen verdeeld, kameraden tegenover de anderen. Karel volgt in 1939 een college Russisch voor beginners en raakt verslingerd aan Poesjkin, Toergenjev en Tolstoj. Het Molotov-Ribbentrop pakt, het niet-aanvalsverdrag tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, is nog geen reden om het communisme af te vallen. Hij spreekt in stijl over ‘Engelse nazi’s’. De oorlog zou zijn geloofsafval, zegt hij later, vertragen, want wie had er nou geen bewondering voor de Russen? Karel tekent de loyaliteitsverklaring in 1943 niet en blijft ‘illegaal’ studeren. Zijn vrouw Tini werkt als koerierster voor verzetsgroepen, Karel houdt zich ‘ver van gevaarlijk verzetswerk’. Naast de gruwelen, zou Karel later zeggen, ging ook het gewone leven verder. Een enorme schok is de moord op zijn beste vriend, David Koker, die omkomt in de Duitse kampen. Van het Reve voelt zich schuldig: hij had moeten aandringen op onderduiken!
Hij gaat in 1948 werken aan het Ruslandinstituut in Amsterdam. Als Reve in datzelfde jaar na een reis naar Rusland kritische artikelen publiceert, breekt de CPN met hem. Karel maakt zich nu los van het communisme. Later is hij verbaasd, hoe lang hij de monsterlijke showprocessen in het Stalinistische Rusland van de jaren dertig verdedigd heeft. Hij vindt aansluiting bij de opvattingen van de Oostenrijks-Britse filosoof Karl Popper voor wie de mogelijkheid tot falsificatie het ware kenmerk is van kennis. De buigzame, opportunistische communistische ideologie is dat per definitie niet. Critici zien in Karels werk wel tekenen van eenzelfde behoefte aan zekerheden, maar nu tegengesteld aan de oude opvattingen. In zijn dissertatie van 1954 verdedigt hij zijn geloofsafval andermaal: de Sovjets hebben…
‘…geen enkel respect voor feiten maar konden deze naar believen uitleggen’.
Dissidenten
In 1957 wordt Karel van het Reve hoogleraar Slavische Letterkunde in Leiden. Naast academisch werk publiceert hij journalistieke artikelen en essays in goed aangeschreven bladen waaronder het Vrije Volk en Parool. Een hoogtepunt is zijn correspondentschap in Moskou in 1967-68 voor laatstgenoemde krant. In die rol helpt hij bij het zichtbaar maken van Russische dissidenten. Andrej Amalrik’s boek Haalt de Sovjet-Unie 1984? haalt mede dankzij het door hem ingefluisterde Orwelljaar 1984 grote oplagen. Met de publicatie van een manifest van Andrej Sacharov, de grote kerngeleerde van de Sovjet-Unie en in de jaren zeventig en tachtig samen met zijn vrouw Jelena Bonner de bekendste dissident, heeft van het Reve een wereldprimeur. De Alexander Herzen stichting, die hij helpt oprichten, geeft teksten van dissidenten uit voor de Russische markt.
‘…de aardigheid die de schrijver heeft gehad in het maken en die de lezer zou kunnen hebben van het lezen. De rest is onzin’.
Het is even spits geformuleerd als onjuist, want dankzij zijn werk hoefde de lezer het niet te laten bij Churchills’ cliché dat Rusland een raadsel was, verpakt in een mysterie.
Popper
Behalve met Marx rekent Reve ook af met Freud en Darwin, twee andere ‘vaders’ van het westerse denken. Freuds droomduidingen en theorieën zijn onweerlegbaar en daarmee onwetenschappelijk. Aan de aanval op Darwin vertilt Reve zich misschien wel, al probeert Melching de schade te bagatelliseren. Onder het pseudoniem Henk Broekhuis legt Reve de veranderende alledaagse samenleving over de knie. Hij sabelt neer wat hem niet bevalt en dat is in het hippietijdperk nogal wat. Het zijn zeker geen opinies die allemaal beklijven of grote indruk maken, het is misschien Reve op zijn kleinst. Hij blijft hardnekkig PvdA stemmen, maar voelt zich steeds meer VVD’er, zo zegt hij zelf. Wat hij vindt van de ergernissen van de hippiegeneratie, zoals Vietnam, Chili en Nicaragua, daarover bericht Melching niet.
Ook over de vredesbeweging van de jaren tachtig spreekt Reve de banvloek uit. Je kunt je afvragen of Reve – en met hem auteur Willem Melching – publicaties van die beweging ook echt las. Reve veroordeelde ook de literatuurwetenschap zonder die teksten echt te lezen, bleek bij zijn Huizingalezing in 1978. De vredesbeweging mikte met zijn leus: ‘Kernwapens de wereld uit. Om te beginnen uit Nederland’ op het ontstaan van een dynamiek in de goede richting. Toen de Russische leider Michael Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam, zou deze met eerste stappen – vrijlating van dissidenten, glasnost, perestrojka – zo’n nieuwe dynamiek op gang brengen. Daarmee bracht hij de doelen van zowel haviken als duiven dichter bij. Dat Gorbatsjov dreef op eindeloze improvisaties en uiteindelijk ten onder ging aan de onvoorziene gevolgen van zijn riskante zetten, is de mooie, door Melching aangehaalde, kwalificatie van historicus Rob Havenaar in zijn studie over de Koude Oorlog.
In zijn vuistje lachen
