De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie probeerden tijdens de Koude Oorlog hun ideologie via universiteiten op te dringen aan de Duitse intelligentsia. Dat concludeert Natalia Tsvetkova, die de greep van Rusland en Amerika op de Duitse universiteiten tussen 1945 en 1990 bestudeerde aan de hand van onlangs geopende archieven.
Volgens Tsvetkova, die donderdag promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen, slaagden de twee supermogendheden er echter maar ten dele in om hun ideologie op te dringen.
De Duitse hoogleraren aan beide zijden van het IJzeren Gordijn wisten volgens haar namelijk een zekere mate van onafhankelijkheid te bewaren. Daarnaast slikten ook studenten de westerse en de communistische heilsleer volgens de promovenda niet voor zoete koek.
Na de Tweede Wereldoorlog begonnen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie met het hervormen van het universiteitsleven in hun eigen bezettingszones. Volgens Tsvetkova ging het de twee grootmachten daarbij niet alleen om een zuivering van de nationaalsocialistische elementen.
“Het doel was het opleggen van de eigen doctrines aan de Duitse bevolking, oftewel cultureel imperialisme. Daarmee werd Duitsland een brandpunt van de ideologische strijd tussen Oost en West.
In de bezettingsszones werden onder meer rectoren vervangen en universitaire statuten herschreven. Daarnaast werd het curriculum van iedere studierichting gewijzigd, werd de collectie van universiteitsbibliotheken aangepast en kwamen er nieuwe academische instituten op.
Na de onafhankelijkheid van de Bondsrepubliek Duitsland (1955) bleven de Amerikanen zich volgens Tsvetkova bemoeien met het universiteitsleven. Zo dwong Washington ten tijde van de onrust onder de studenten in West-Berlijn de regering van West-Duitsland in 1969 om een nieuw pakket hervormingen aan haar universiteiten te introduceren. Dit pakket was ontworpen door Amerikaanse deskundigen.
Het zogenaamde ‘cultureel imperialisme’ heeft volgens Tsvetkova echter weinig bereikt bij de Duitse academische wereld.
“Het Duitse professoraat dwarsboomde deze bedoelingen uit een conservatieve voorliefde voor de Duitse onderwijstraditie. In Oost-Duitsland gebeurde dat uiteraard minder ostentatief dan in het westen, maar net zo effectief. Datzelfde gold voor de studenten die zich openlijk verzetten tegen de ideologie die hen werd opgedrongen. In Oost-Duitsland gebeurde dat uiteraard minder ostentatief dan in het westen, maar net zo effectief. Datzelfde gold voor de studenten die zich openlijk verzetten tegen de ideologie die hen werd opgedrongen.”
Volgens Tsvetkova strandde het cultureel imperialisme op de Duitse universiteiten aan beide kanten van het IJzeren Gordijn op “de conservatieve hang naar de eigen Duitse onderwijstraditie”. De bestuurders van de verschillende universiteiten waren vol bewondering voor de waarden van de traditionele Duitse universiteiten, zoals academische vrijheid, grote afstand ten opzichte van de politiek, afwijzing van opgelegde ideologieën, en veel invloed voor de gevestigde staf.
Het onderzoek van de promovenda roept de vraag op of het zin heeft om via culturele druk een bepaalde ideologie in een land te introduceren. Tsvetkova:
“Er rijst twijfel over de efficiëntie van culturele druk, dominantie, imperialisme en over ‘soft power’ als vorm van culturele interferentie.”
Tsvetkova promoveert donderdag aan de Rijksuniversiteit Groningen. Titel van haar proefschrift is Transforming German universities during the Cold War: the failure of American and Soviet cultural imperialism.
- Boek: De Koude Oorlog
