Leven veldheer Maarten van Rossem gereconstrueerd

Is het nu Maarten van Rossem of Maarten van Rossum als we het hebben over de historische Gelderse veldheer? De eerste naam kan ook verwijzen naar zeker humeurig en immer in zwart gekleed historicus en BN’er. Dat de beruchte zestiende-eeuwse legeraanvoerder en plunderaar van Den Haag ook bekend staat als ‘Zwarte Maarten’ helpt niet. De Zaltbommelse kunsthistorica Marjan Witteveen houdt het op Maarten van Rossem in haar onlangs verschenen boek ‘Maarten van Rossem. Krijgsheer en bouwer Gelre 1500-1555’.

De spelling van historische namen verschilt nog weleens.^* Dat komt omdat mensen vroeger doorgaans opschreven wat ze meenden te horen. Even navragen of googelen of je een naam correct spelt, was er niet bij. Witteveen kiest voor de spelling Van Rossem boven Van Rossum omdat deze het beste aansluit bij de reeds bestaande literatuur, waarbij vooral het door A.P. van Schilfgaarde in 1920 gepubliceerde genealogisch onderzoek naar het geslacht de doorslag geeft.

Vraagtekens

Eigenlijk is er niet vreselijk veel bekend over Maarten van Rossem. Maarten werd geboren als jongere zoon van Johan van Rossem, een lage Gelderse edelman. Zijn geboortedatum is een raadsel. Witteveen beredeneert aan de hand van onder andere leeftijdsvermeldingen van zijn oudere broer en zus dat die ergens tussen 1495 en 1498 moet hebben gelegen, beduidend later dan het van oudsher veel genoemde 1478. Ook waar hij is geboren is onduidelijk: het kleine familiekasteel in Rossum, zijn moeders ouderlijk kasteel in Poederoijen of een huis in Zaltbommel, de stad waar zijn familie belangen had? De bronnen geven geen uitsluitsel.

Over Van Rossems jeugd is niets bekend. Als tweede zoon zou hij zijn vaders bescheiden leen Rossum niet erven. Een loopbaan in de kerk of het krijgsbedrijf lag voor de hand. Het werd het laatste. In Van Rossems tijd rommelde het voortdurend in het grensgebied tussen het hertogdom Gelderland en de Bourgondische landen Brabant en Holland van de ambitieuze familie Van Habsburg. Witteveen vermoedt dat Van Rossem het krijgsvak leerde als lid van de ‘Zwarte Bende’, een irreguliere Gelderse militie die regelmatig gewelddadige plundertochten ondernam in Noord-Brabant. Het kan zijn ‘onridderlijke’ asymmetrische stijl van oorlogsvoering verklaren, die inging tegen wat men in die tijd gewend was.

Verloren harnas

De eerste keer dat Maarten van Rossem opduikt in een schriftelijke bron is in 1516 als hij hertog Karel van Gelre verzoekt om compensatie voor een verloren harnas, dat hij als ruiter op de vlucht heeft moeten achterlaten. Dat gebeurde tijdens een mislukte inname van het Hollandse vestingstadje Nieuwpoort. Waarschijnlijk speelt hij ook een rol bij de Gelderse steun aan de opstandige Friezen. Hij zal zich hebben onderscheiden, mogelijk als ritmeester, want de hertog geeft hem de heerlijkheid Poederoijen in leen, dat eerder aan zijn moeders familie behoorde. Ook benoemt hij Maarten in 1518 tot zijn stadhouder (plaatsvervanger) in Friesland. Maar bestuurlijk werk ligt Van Rossem niet en hij houdt het niet langer dan een half jaar vol.

Met zijn latere loopbaan in gedachten hebben schrijvers in het verleden Van Rossems carrière gedurende zijn jonge jaren mogelijk groter gemaakt dan dat die in werkelijkheid was. Pas in 1523 kan met zekerheid zijn functie binnen het leger van de hertog van Gelre worden vastgesteld. Hij wordt dan genoemd als de aanvoerder van de Gelderse ruiterij. Pas vanaf 1527 is zijn loopbaan goed te volgen.

De Gelderse vechtersbaas is nooit getrouwd en heeft geen kinderen nagelaten, ook geen bastaarden. Een conflict met de kerk in 1520 kan mogelijk duiden op een voorkeur voor zijn eigen geslacht. De Zaltbommelse kerk dreigt hem en een zekere Ariën Thijssen wegens een verder onbenoemde zware overtreding met een interdict, een harde straf. Maar harde uitspraken kan Witteveen daar niet over doen.

Den Haag

Met de ambities van hertog Karel groeit ook Maartens roem. De hertog wil een tegenwicht bieden aan de groeiende macht van de Habsburgers en gaat daarvoor een verbond aan met de Franse koning Frans I. Van Rossem is in het politiek verdeelde Utrecht gelegerd als de hertog hem tot bevelhebber of maarschalk van de Gelderse troepen benoemt. Die troepen bestaan uit huurlingen geleid door Gelderse edellieden. Hun soldij wordt zelden op tijd betaald, of helemaal niet, en ze voorzien dus in hun onderhoud door tijdens veldtochten te plunderen.

Als koning Frans I zijn bondgenoot verzoekt om zoveel mogelijk schade toe te brengen aan de Habsburgers, wordt besloten tot een expeditie naar Den Haag. Het zal van Van Rossem een gevestigde naam maken. Vanuit de stad Utrecht, wier burgers deels pro-Gelre waren, marcheert hij op 5 maart 1528 met een tweeduizend man sterk legertje van Geldersen en Utrechters vlot naar het Hollandse bestuurscentrum. Naar verluid hield Van Rossem een toespraak:

‘We vallen de Hollanders aan, niet met een officiële oorlogsverklaring, maar te vuur en te zwaard. Het zal om Den Haag gaan, pakhuis van rijkdommen, dat samen met alle inwoners mag worden beroofd. Vroeger waren de Hollanders wel flink, maar nu zijn ze rijk, sloom en laf…’.

Ook na zijn bekendste daad, de plundering van Den Haag, blijft Maarten van Rossem tot de verbeelding spreken. Het Frans-Gelderse verbond tegen de Habsburgers brengt hem tot diep in de Zuidelijke Nederlanden. Maar uiteindelijk moet de opvolger van hertog Karel, hertog Willem, in 1543 capituleren voor de militaire overmacht van keizer Karel V. De huidige provincie Gelderland komt in Habsburgse handen, inclusief de landgoederen van Van Rossem. De keizer neemt de ervaren Van Rossem direct zelf in dienst. In de strijd met Frankrijk benoemt de keizer hem in 1553 tot gouverneur-kapitein van het hertogdom Luxemburg. Op 7 juni 1555 overlijdt hij plots aan een onbekende ziekte. Een maand later volgt een jonge Willem van Oranje hem op als militair bevelhebber.

Gat in de boekenkast

Wie meer wil weten over Maarten van Rossem of Rossum was tot voor kort aangewezen op artikelen en thematische, inhoudelijk beperkte uitgaven. Een biografie met daarin het uitgebreide verhaal van ’s mans leven, in zoverre dat te reconstrueren valt met de beperkt beschikbare bronnen, ontbrak. Daar is nu verandering in gekomen. Het boek van Witteveen biedt een zo compleet mogelijk overzicht van een beruchte en wellicht miskende figuur uit de vaderlandse geschiedenis. Het vult daarmee een gat op de boekenkastplank voor de zestiende eeuw.

De auteur schenkt ook veel aandacht aan de bouwprojecten die Van Rossem ondernam. Zo introduceerde hij de renaissancestijl in Gelderland met de bouw van het zogenaamde Duivelshuis in Arnhem (nu deel van het gemeentehuis). Ook kasteel de Cannenburch bij Vaassen en het Stadskasteel of Maarten van Rossemhuis in Zaltbommel en andere projecten komen aan bod. Het goedverzorgde hardcover boek is zodoende een combinatie van krijgs- en kunsthistorie. Het is verschenen bij Walburg Pers, telt 296 pagina’s en is ruim voorzien van beeldmateriaal. Achterin bevinden zich bijlagen en twee kaarten.

* – Elders op Historiek wordt de spelling ‘Maarten van Rossum’ gehanteerd

Boek: Maarten van Rossem – Marjan Witteveen

Bekijk dit boek bij: