Alteratie van Amsterdam (26 mei 1578)

Op 26 mei 1578 grepen calvinisten in Amsterdam de macht. De katholieke stadsregering werd afgezet en drie dagen later werd een nieuwe raad geïnstalleerd, bestaande uit dertig Calvinisten en tien katholieken. De gebeurtenis kwam bekend te staan als de Alteratie van Amsterdam.

In het conflict tussen de opstandelingen en de Spaanse koning Filips II, kozen de Staten van Holland in 1572 de kant van opstandelingenleider Willem van Oranje. De stad Amsterdam was daar echter niet blij mee en bleef trouw aan Filips II. De katholieke stadsbestuurders wilden niet dat de gereformeerde godsdienst vaste voet aan de grond zou krijgen. Amsterdam raakte uiteindelijk geïsoleerd, ook economisch. In de stad zelf zorgden calvinisten voor onrust en vanwege blokkades door de geuzen werd het voor Amsterdam steeds moeilijker om te handelen.

Aanslag en satisfactie

In de Pacificatie van Gent was in 1576 vastgesteld dat Willem van Oranje zijn positie in de Hollandse steden mocht versterken, op voorwaarde dat hij met die steden een zogenaamde Satisfactie sloot, een verdrag waarin de positie van katholieken en protestanten vastgelegd werd. In Amsterdam kwam het daarvan niet. De stad bleef onder Spaans gezag.

Op 23 november 1577 probeerden enkele compagnieën watergeuzen de stad bij verrassing in te nemen voor de Staatsen. De aanslag mislukte echter. Drie maanden later sloot Amsterdam zich alsnog aan bij de prins van Oranje en de andere steden van Holland en Zeeland. Op 8 februari 1578 werd dit bekrachtigd met de ondertekening van de Satisfactie van Amsterdam ondertekend. Het stadsbestuur bleef ook hierna echter in werkelijkheid grotendeels Spaansgezind.

De machtsgreep

Om de belangrijke stad definitief te winnen voor de Staatse zaak werd hierna in het geheim een machtsgreep voorbereid door een commissie van de Staten van Holland. Er was de Staten veel aan gelegen de zaak niet te laten ontsporen. De wisseling van de macht moest zo geweldloos mogelijk verlopen. Een burgeroorlog lag in deze periode van de Opstand namelijk nog altijd op de loer…

Op 26 mei 1578 was het zover. Een groep geuzen, voormalige ballingen en gewapende calvinisten zetten die dag de Dam in Amsterdam af. Vervolgens werden meer dan twintig leden van het Amsterdamse vroedschap vanuit het stadhuis, via schuiten aan het Damrak de stad uitgezet. Ook franciscanen werden weggestuurd. De stad was gewonnen voor de opstandelingen. En de machtsgreep had zich zonder bloedvergieten voltrokken.

De katholieke godshuizen gingen na de Alteratie over in handen van de protestanten en kregen nieuwe namen. De Sint Nicolaaskerk werd zo de Oude Kerk en de Heilige Stede (bekend van het Mirakel van Amsterdam) werd omgedoopt tot Nieuwe Zijds Kapel. Ook kloosters kwamen in handen van de stad. Velen daarvan kregen nieuwe bestemmingen, onder meer als weeshuis of tuchthuis. Op 28 mei, twee dagen na de machtswisseling, werd de eerste gereformeerde eredienst in de Oude Kerk gehouden.

Schuilkerken

Enkele maanden na de Alteratie werden katholieke erediensten in de stad zelfs officieel verboden. Doordat katholieken niet meer openlijk hun geloof konden belijden werden her en der kleine schuilkerken ingericht. De bekendste daarvan is Ons’ Lieve Heer op Solder. Deze schuilkerk aan de Oudezijds Voorburgwal, tegenwoordig een museum, werd opgericht door de katholieke kousenkoopman Jan Hartman.

Willem van Oranje

Door de Alteratie van Amsterdam was heel Holland eindelijk verenigd en werd de machtsbasis van Willem van Oranje flink vergroot. Er is wel eens gesuggereerd dat de Prins mede de hand had in de machtsgreep, maar daarvoor is nooit bewijs gevonden. Maar dat hij er van profiteerde staat buiten kijf.

Voor de stad Amsterdam brak een gouden tijd aan. Een groot aantal kooplieden verkaste vanuit het woelige zuiden naar Amsterdam, waar de handel en nijverheid opbloeide als nooit tevoren. De Alteratie wordt daarom vaak beschouwd als het startpunt van de Gouden Eeuw van Amsterdam.

De Alteratie van Amsterdam is venster acht in de Canon van Amsterdam. Het woord ‘alteratie’ betekent zoveel als ‘verandering’ of ‘omwenteling’.

Boek: Publiek debat en propaganda in Amsterdam tijdens de Nederlandse Opstand

Bronnen ▼