Maria Versfelt – ‘De vrouwelijke Casanova’

De domineesdochter Maria Elselina Versfelt (1776-1845) was een veelzijdige vrouw. Ze was actief als toneelspeelster en schrijfster. Én ze was de courtisane van diverse generaals van keizer Napoleon Bonaparte. Wie was Maria Versfelt, die de bijnaam ‘de vrouwelijke Casanova’ kreeg, precies? En hoe kreeg Maria Versfelt het voor elkaar om meerdere generaals te verleiden tot een affaire? Een korte biografie van een van de meest bijzondere Nederlandse vrouwen uit de tijd van de Verlichting.

De jeugdjaren van Maria Versfelt (1776-1794)

Maria Elselina Johanna Versfelt werd geboren op 27 september 1776 in het plaatsje Lith in de provincie Noord-Brabant. Maria Vaersfelt, ook bekend onder namen Ida Saint-Elme, Elzélina van Aylde Jonghe en haar pseudoniem ‘La Contemporaine’ (De eigentijdse), was de enige en jongste dochter in een domineesgezin van zeven kinderen. De familie stamde af van de Italiaanse aristocratie. Haar vader, Gerrit Versfelt (1735-1781), was predikant. Haar moeder Alida de Jongh (1738) was de dochter van Jan de Jongh, de drost van Waalre en Valkenswaard en stadhouder van Kempenland. In 1781 overleed de vader van Maria en verhuisde zijn weduwe met haar kinderen naar Amsterdam.

Op 18 mei 1792 trouwde Maria, die toen vijftien jaar jong was maar pretendeerde dat ze zeventien jaar was, in de Nieuwe Kerk van Amsterdam met Jan Ringeling Claasz, die als bankier en koopman actief was voor de VOC en WIC. Het stel kreeg uiteindelijk twee kinderen: zoon Klaas (1793-vóór 4 juni 1831) en dochter Alida Maria (1794-1798). De huwelijksreis van het echtpaar ging naar Parijs, waar het kersverse stel zich in 1793 definitief vestigde. De jonge Versfelt had in Parijs al tal van aanbidders, aldus haar eigen memoires.

Van Amsterdam en Den Bosch naar Milaan en Parijs (1794-1800)

Toen begin 1795 de Fransen Nederland binnenvielen en de Franse Tijd begon, zat Maria Versfelt net twee maanden in Den Bosch. Daar logeerde ze op dat moment bij haar oom mr. C.W. van der Sleijden, die patriot was en Fransgezind. Den Bosch was in Franse handen gevallen. Bij Van der Sleijden thuis kwam Maria Versfelt in contact met de bekende Franse generaal Jean-Charles Pichegru (1761-1804) en diens onderbevelhebber, generaal Jean-Victor Moreau (1763-1813). Moreau was vrijgezel en Maria en hij kregen al snel een liefdesrelatie. Maria besloot om haar huwelijk voor Moreau op te geven. In december verklaarde een rechter het huwelijk van Maria, op grond van overspel, nietig. De kinderen werden toegewezen aan Maria’s voormalige man.

Maria’s minnaar moest zich in 1796 melden aan het front in het Heilige Roomse Rijk, bij een offensief in het zuiden van het tegenwoordige Duitsland. Daar leidde Moreau de Franse troepen tegen de Oostenrijkers. Hierop besloot Maria, die zich incognito in mannenkleding hulde, met hem mee te gaan. Moreau leidde de Franse troepen tegen de Oostenrijkers in de zogenoemde Eerste Coalitieoorlog (1792-1797). Na deze oorlog woonde Marie korte tijd met Moreau in Parijs. Daar werd, in opdracht van Moreau, een naaktportret van haar gemaakt door de beeldhouwer François-Frédéric Lemot. In september 1798 vertrok Versfelt, vanwege de krijgsverplichtingen van Moreau, met haar minnaar naar Milaan. In 1799 keerden ‘Madame Moreau’, zoals ze inmiddels genoemd werd, weer met haar partner in Parijs terug. In Parijs raakte ze goed ingeburgerd in de high society, de aristocratie van Parijs. Haar relatie met Moreau raakte echter op de klippen: in 1800 huwde de Franse generaal een andere vrouw.

Naar Rusland, Parijs en weer terug (1800-1815)

Rond deze tijd veranderde Maria Versfelt, die zichzelf ook wel ‘de weduwe van Napoleons leger’ heeft genoemd, haar naam in Ida Saint-Elme. Ze had zich intussen voorgenomen om toneelspeelster te worden, maar haar debuut in juni 1800 in Parijs mislukte.

In 1802 stapte Versfelt in Parijs voor de tweede keer het huwelijksbootje. Ze huwde met graaf Alfred de Saint-Edme (of Elme), een van de stafofficieren van Napoleon Bonaparte. Niet lang nadat haar tweede huwelijk was gesloten, kreeg Versfelt een relatie met de toen getrouwde militair Michel Ney (1769-1815), die een van de bekendste generaals van Napoleon was. Tijdens Napoleons veldtocht naar Rusland ging Maria, opnieuw in mannenkleding, haar minnaar achterna. Tijdens de Slag bij Eylau in februari 1807 raakte ze echter door een sabelslag van een Franse huzaar gewond boven haar linkeroog. Ney stuurde haar terug naar Parijs.

Van 1809 tot 1812 verbleef Versfelt in Italië, waar ze een betrekking kreeg als voorlezeres van Elisa Bacciocchi Bonaparte, een zus van Napoleon en groothertogin van Toscane.

Het bloed van Maria kroop echter waar het niet gaan kan: in 1812 besloot ze opnieuw achter Ney aan te reizen naar Moskou. Toen Napoleon in 1815 definitief verslagen werd en de Restauratie van het Huis van Bourbon zijn beslag kreeg, werd Ney na een proces op 7 december 1815 geëxecuteerd op beschuldiging van hoogverraad.

Reizen, actrice in de toneelwereld & schrijfster (1815-1845)

Hierna verliet Versfelt Frankrijk en reisde onder meer naar Nederland, waar ze haar familie weer ontmoette, en naar Engeland. Daar kwam ze, na een tussenstop in Brussel waar ze als actrice optrad, in 1820 aan. In Engeland had ze, aldus haarzelf in haar memoires, contacten met toenmalige celebrities als Lord Byron (1788-1824) en Percy Shelley (1792-1822). Versfelt raakte echter financieel in de problemen en keerde in 1824 terug in Frankrijk.

In 1827 en 1828 gaf Versfelt in acht delen haar memoires uit, getiteld Mémoires d’une contemporaine, die haar op slag in heel Frankrijk beroemd maakten. Ze kreeg de bijnaam ‘Casanova femelle’: vrouwelijke Casanova. Na dit succes ging ze in 1828 naar Egypte, waar ze enkele jaren langs de Nijl trok en de beroemde piramides bezocht. Dit leidde in 1831 tot de publicatie van haar zesdelige reisverslag La Contemporaine en Egypte.

Hierna publiceerde ze nog twee werken, namelijk Mille et une causeries (1833) en een jaar later het boek Mille et unième calomnie de la Contemporaine. Omstreeks 1834 vertrok ze voor enkele jaren naar Londen in Engeland, waar ze haar geld verdiende met het verkopen van manuscripten, brieven en teksten van beroemde personen. Ook gaf ze in de periode van maart tot september 1836 een bijzonder tijdschrift uit, La caricature française, dat de waarden van de Franse Revolutie en Napoleon propageerde en zich verzette tegen de Franse vorst die in 1830 op de troon was gekomen: Louis-Philippe.

Het tijdschrift bevatte al dan niet vervalste brieven van de koning, die hem belachelijk maakten. Dit leidde in april 1841 tot een juridisch proces tegen Versfelt, het zogenoemde ‘Procès des lettres’. Maar de rechtbank kon niet aantonen dat de gepubliceerde brieven daadwerkelijk waren vervalst en Versfelt werd dus niet veroordeeld. Maar wel beschouwden veel Engelse prominenten haar als een vervalser.

Hierna vertrok Versfelt naar België, waar ze tot haar dood in 1845 zou wonen. Op 19 mei 1845 overleed ze, ze was inmiddels blind en straatarm, in een hospice in Brussel. Ze werd ter aarde besteld in een anoniem graf.

Boek: Memoires van Maria Versfelt (Ida Saint-Elme)

Bronnen ▼