Mercantilisme – “De een zijn dood, is de ander zijn brood”

Het mercantilisme is een term uit de economische geschiedenis van de vroegmoderne tijd. Als economische tactiek werd het toegepast van globaal 1600-1800, met de Engelse Akte van Navigatie (1651) als meest typerende voorbeeld. Mercantilisme is een economische politiek die erop gericht is om de rijkdom van het eigen land te vergroten, door de import te verkleinen en export te vergroten.

Het begrip mercantilisme

Een exacte definitie, ontleend aan een de Examenbundel geschiedenis havo (2013) van het begrip mercantilisme is:

Een economische politiek die erop gericht is om de rijkdom van een land, uitgedrukt in de hoeveelheid edelmetaal, te vergroten. De positie van de eigen staat ten opzichte van andere staten zou daardoor worden versterkt. Aanhangers van het mercantilisme streefden ernaar de export groter te maken dan de import. Hierdoor zou een positieve handelsbalans ontstaan. De export zou moeten bestaan uit hoogwaardige nijverheidsproducten, terwijl de import meer gericht moest zijn op het verwerven van (goedkope) importproducten.

De import werd tegengewerkt door tollen, accijnzen en importtarieven in te stellen. Deze verhoogden tegelijk de staatsinkomsten. Als economische theorie ging het mercantilisme uit van de gedachte dat de welvaart van een land afhankelijk is van de onveranderlijke hoeveelheid kapitaal / edelmetaal / grondstoffen op de wereld. Als het ene land meer grondstoffen binnenhaalt, verliest een ander land daarmee automatisch, zo was de gedachte. Ofwel:

De een zijn dood, is de ander zijn brood.

Dus moet je je eigen handel beschermen door protectionisme: maak import duur en verhoog de export. Deze politiek was een reactie op het handelskapitalisme, ook wel vroegkapitalisme genoemd. Tevens speelde het tekort aan edelmetalen vanaf ongeveer de jaren 1580 een rol bij de opkomst van het mercantilisme.

Twee voorbeelden van mercantilisme: Frankrijk en Engeland

Een typisch voorbeeld van mercantilisme is het Franse ‘colbertisme’, een theorie die ontwikkeld was door de Fransman Jean-Baptiste Colbert (1619-1683). Hij was minister van Financiën onder het regime van Lodewijk XIV (1643-1715), de bekende Zonnekoning. Dit betrof een specialistische vorm van het mercantilisme: de klemtoon lag sterk op de ontwikkeling van industrie en handel. Tegelijk was er weinig oog voor agrarische activiteiten.

Ook de Engelsen stelden zich in de zeventiende eeuw mercantilistisch op. In 1651 werd de Engelse Akte van Navigatie van kracht, die de Engelse economische machtspositie moest beschermen. De handel van en naar Engeland mocht sindsdien alleen gebeuren met Engelse schepen. Dit gold ook in de Engelse koloniën, zoals Amerika.

Gevolgen Akte van Navigatie (1651)

De Akte van Navigatie had grote gevolgen. Zo voelde de Nederlandse Republiek zich bedreigd, wat resulteerde in een serie van vier Engels-Nederlandse Oorlogen tussen 1652 en 1784.

Ook de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783) was gedeeltelijk een gevolg van de Akte van Navigatie. Maar bij het ontstaan van de Verenigde Staten als onafhankelijke natie speelden meer factoren een rol. Zoals het gebrek aan politieke inspraak van de Amerikaanse kolonisten in Londen, allerlei belastingheffingen en het moeten meevechten in Engelse Oorlogen in Europa.

Lees ook: Akte van Navigatie (1651) – Engelse scheepvaartwet
…en: Vrede van Breda (1667)
Meer economische geschiedenis
Boek: Katoen. De opkomst van de moderne wereldeconomie – Sven Beckert

Bronnen ▼