Morgenwijnen. Een stevig elf-uurtje
Al twintig eeuwen lang hebben Nederlanders een innige band met wijn. Als consumenten, handelaren en zelfs – in sommige perioden – als druiventelers en wijnbouwers. Rondom wijn ontstonden tal van gebruiken, en wijn speelde een belangrijke rol bij belangrijke levensgebeurtenissen. Zelfs ’s morgens dronken degenen die het konden betalen wijn, nog tot in de twintigste eeuw. In dit fragment van Wijnkronieken. Twintig eeuwen Nederlanders en wijn, lees je het verhaal van deze morgenwijnen.
Wijn is, als onderdeel van onze cultuur, met die cultuur meegegroeid, wijn gaat mee met de eeuwige golfbeweging van smaak en stijl. Wij drinken anders wijn dan onze voorouders en wij appreciëren andere wijnen.
Als deze uitspraak van Wina Born uit 1972 voor één soort wijnen geldt, dan is het wel voor de zogenaamde ‘morgenwijnen’. Deze term is volledig verdwenen uit ons spraakgebruik, en weinigen zullen nog weten wat ermee bedoeld werd. Een glas morgenwijn hoorde er echter tot in de jaren dertig van de twintigste eeuw in gegoede kringen helemaal bij, en werd gedronken door meneer of mevrouw zo rond een uur of elf. Soms in een gelegenheid buiten de deur, vaak ook thuis. In sommige kringen bleef de gewoonte om ’s morgens een glas alcoholische drank te genieten tot na de Tweede Wereldoorlog gehandhaafd. Van prins Bernhard is bekend dat hij zijn gasten in de ochtend met champagne, bier en nootjes ontving. En over prinses Juliana wordt gezegd dat zij graag al vroeg aan de sherry zat. Marjolein van Rotterdam schreef ooit:
“Lakei, doe mij nog maar een sherry!” was een bekende uitspraak van Hare Majesteit, en bezoek dat ze aardig vond móést met haar een sherry’tje drinken en een sigaretje roken. Ook ’s ochtends vroeg. Als men protesteerde zei ze:
“Ik gebruik het als medicijn tegen obstipatie en om mijn gewicht in de gaten te houden. Alstublieft, nu geen gepreek.”
Ontbijtjes
Het gebruik om een alcoholische drank bij het ontbijt, later op de ochtend of vóór de lunch te nemen, dateert al uit de tijd dat er geen koffie, chocolade of thee beschikbaar was in West-Europa. Bier komen we vaak tegen als ochtenddrank, evenals gekruide wijnen. Niet voor niets zien we op de zeventiende-eeuwse stillevens die we ontbijtjes noemen vaak een glas bier of wijn. (Ontbijtgens werden overigens niet ’s morgens vroeg, maar rond het middaguur genuttigd.) In de twintigste eeuw hebben koffie en thee de rol van ochtend-oppepper echter volledig overgenomen van de alcoholische dranken.
Versterkt en zoet
Wat was een morgenwijn? Een menukaart van de Prinsentuin in Leeuwarden van rond 1900 somt ze op. Onder het kopje morgenwijnen staan malaga, madeira, port en ‘Bergerac met citri’. Dat laatste was een zoete witte wijn uit Bergerac met toegevoegd schijfje citroen of citroenextract. Al voor 20 cent had je zo’n glaasje morgenwijn in de Prinsentuin. Versterkte en zoete wijnen lijken de morgenwijnen par excellence te zijn geweest, met madeira aan kop. Dit wordt bevestigd door J.P.M. Keuls, een wijnboekenschrijver uit de jaren dertig van de twintigste eeuw:
In één adem met de Portwijnen wordt gewoonlijk genoemd de Madeira, een van ouds zeer bekende morgen- of middagwijn, die van lichtgeel tot donkerbruin van kleur is, en droog of zoet kan zijn, al naar gelang de toegepaste bereidingswijze.
In de jaren vóór de Tweede Wereldoorlog komt als bevestiging voor de populariteit van morgenwijnen in assortimentslijsten van wijnhandels een grote selectie voor aan port, madera, malaga en sherry. Dit zijn versterkte wijnen, meestal zoet. Van Gils in Utrecht bijvoorbeeld had rond 1936 negentien verschillende soorten port, elf sherry’s, vier madera’s en drie wijnen uit Malaga. Een reclamebrochure van de firma Oud van rond 1930 meldt:
De lichtere, niet zoete Sherries, zijn uitstekend als morgendrank en vóór middag- en avondmaal. De donkere soorten bij soep en voor de keuken, de zwaardere soorten voor het dessert.
Kennelijk waren er toch ook morgendranken die niet heel erg zoet waren, zoals bepaalde sherry-typen. J.D. Rahusen noemt in 1957 een ‘Bual Madeira’ ‘de klassieke morgen-drank van onze voorouders’. Bual is een zoete madeira. In zijn tijd was het dus blijkbaar al niet meer gebruikelijk om ’s morgens aan de drank te gaan, in ieder geval niet met madeira.
Port tijdens het houthakken
2 december 1919. Ik vertoefde even in het kleine speelhuisje, waarin wij in onze jeugd zo vaak gespeeld en gekookt hebben. Wat een ander beeld thans! Als de wanden zouden kunnen spreken! Iedere morgen gedurende een pauze bij het zagen zit de keizer daar met Ilsemann, die hem het belangrijkste uit de pers voorleest. Bij een glas port wisselen zij van gedachten over de algemene toestand in Europa, waar het erop of eronder gaat.
In de verbruikslijsten van de hofhouding in Doorn komt ten laste van de ‘majesteit’ inderdaad dagelijks port voor.
Uit krantenadvertenties blijkt echter dat veel meer wijnen werden aangeprezen als goede morgenwijn: van marsala en rode en witte tokayer tot muscadel, mavrodaphne en samos, en zelfs vruchtenwijnen en meiwijn. Grootste gemene deler: deze wijnen waren vooral zoet. Morgenwijnen werden in de advertenties ook regelmatig aanbevolen om ‘aan te sterken’, als ‘eetlustopwekkend’ en ‘krachtgevend’.
Einde van de morgenwijnen
Sinds de jaren vijftig en zestig ontbreekt de term ‘morgenwijn’ in krantenadvertenties. Ook in wijnboeken komt hij dan steeds minder voor. In 1967 adviseerde Wina Born nog:
’s-Morgens om elf uur drinkt men bij zeer feestelijke gelegenheden droge Champagne, anders droge Madera of lichte droge sherry.
Siebrand’s Wijngids voor wijnkennis, wijngebruik en koken met wijn zegt drie jaar later echter het volgende:
Zoete Madeira wordt geschonken als dessertwijn, droge Madeira als aperitief. Men drinkt Sherry bij recepties en vooral ook na de maaltijd met noten of kaas.
De rol van sherry en madeira – en alle andere zoete en versterkte wijnen – als morgenwijn is dan blijkbaar uitgespeeld.
Sherrydieet
