Waarheid – 2010
Het nieuwe ‘Museum van de Tweede Wereldoorlog’ is onontkoombaar. Het ligt bij de haven en het voormalige postkantoor. Het is dezelfde plek waar de Tweede Wereldoorlog op 1 september 1939 feitelijk begon, met een eindeloze reeks salvo’s op de haven vanaf het Duitse slagschip Schleswig-Holstein. Het gebouw is zelf een gigantische granaatinslag, het boort zich als het ware de grond in, de expositie bevindt zich grotendeels onder de aarde.
Het is het grootste oorlogsmuseum van Europa en het effect is verpletterend. Het plaveisel van een voormalige straat – de omliggende wijk is vrijwel compleet weggevaagd – vormt de as van de expositie, daaromheen liggen links en rechts ruimtes – vaak ook zijstraten – die elk een eigen verhaal vertellen. Je loopt door een zorgvuldig nagebouwde winkelstraat uit de jaren dertig, vol vrolijke onschuld, niemand weet wat al die aardige dorpen en steden te wachten staat. In een hal vliegt een Stuka op je af, in de smalle straten verdwaal je bijna letterlijk in het kleine en grote leed, je stuit op een complete goederenwagon zoals die naar de concentratiekampen reed. Een flard uit het dagboek van een ooggetuige over de pogroms in de dorpen:
‘We hebben te maken met ongetemde, schaamteloze, gevoelloze, blinde beestachtigheid. Alles is mogelijk, absoluut alles.’
Je loopt over de slagvelden, langs de schuilkelders, aan het eind sta je op een binnenplein, tussen gewone huizen, totaal kapotgeschoten, op de achtergrond een Sovjet T-34 tank.
Het is een eerlijk museum. Jedwabne krijgt alle aandacht. In een vitrine hangen de sleutels van de hekken, poorten, huizen en laden die in grote hoeveelheden waren teruggevonden bij de opgegraven lijken, alsof de slachtoffers hoopten dat ze alleen maar even op reis zouden gaan, dat de film zo weer zou worden teruggedraaid en het normale leven zou kunnen worden hervat.
Aan het eind komt een rare kras op dit beeld. Oorspronkelijk werd als afsluiting van de rondgang een film vertoond met beelden die liepen vanaf het Neurenbergtribunaal, via Martin Luther King, Nelson Mandela en Solidarność tot de Europese vluchtelingencrisis. Een kosmopolitische film, die vooral vragen stelde als: wat hebben we achter ons gelaten, wat blijft bij ons?
In plaats daarvan zie ik een plompe propagandafilm. ‘Wij redden met Enigma miljoenen levens,’ noteer ik. ‘Wij waarschuwden als eersten voor de Holocaust.’ ‘Maar in weerwil van alles wat we deden zijn we verraden.’ ‘Onder alle geweld van de oorlog – we bleven ons verzetten.’ ‘Het IJzeren Gordijn valt. De oorlog is over. We winnen. Onoverwinnelijk!’ Muziek. Opeens is het helden-slachtoffer verhaal weer terug, een ingreep van het nieuwe regime. Ook dat is Polen, het Polen van nu.
Het oorlogsmuseum van Gdansk werd zo een slagveld tussen twee geschiedenisverhalen, en eigenlijk tussen twee soorten vaderland. Een vaderland dat roept om mythes en heldenverhalen en een vaderland dat stevig genoeg is om de volle waarheid onder ogen te zien, inclusief de zwarte kanten. Dat is niet een specifiek Pools probleem. In landen als Nederland, België, Frankrijk en Groot-Brittannië ontstaan regelmatig soortgelijke schermutselingen als het gaat om de verwerking van de koloniale geschiedenis. Maar hier bepaalt deze discussie het hart van de politiek. Dit museum ontstond in 2004, in het vrijzinnige Polen dat net lid was geworden van de EU en dat een sterke behoefte voelde om de eigen geschiedenis te hervinden, in alle openheid en vrijheid. Het leidende verhaal moest niet de zoveelste collectie heldendaden zijn, de nadruk moest liggen op het lot van de Europese burgers, degenen die het meest onder deze oorlog hadden geleden, en op de wereldomspannende dimensies van het conflict. De bedoeling was, in de woorden van de initiatiefnemer en eerste directeur Paweł Machcewicz…
‘…om de ervaringen van Polen en Oost- en Midden- Europa een plaats te geven in het historische geheugen van Europa en de rest van de wereld.’
Met het aantreden van een nieuwe conservatieve regering in 2015 was dat voorbij. Machcewicz was ooit een vriend van de president, nu gold hij als een verrader. ‘Je bent een dode man,’ hoorde hij. Volgens het nieuwe bewind was het museum ‘onpatriottisch’: het feit dat andere landen en het universele lijden van de burgers deel uitmaakten van de expositie betekende een gevaarlijke ondermijning – of ‘Europeanisering’ – van de speciale Poolse geschiedenis en identiteit.
Er werd alles op alles gezet om de opening van het museum te voorkomen. De politie viel het huis van Machcewicz binnen, hij werd beschuldigd – later ongegrond verklaard – van corruptie, toch wist hij met veel kunst en vliegwerk het museum nog door de openingsdag te loodsen, op 23 maart 2017. Twee weken later werd het museum via een juridische truc formeel opgeheven en daarna direct weer in gang gezet, onder leiding van een nieuwe directeur, een zetbaas van de regering. Het museum zou grondig worden verbouwd, zo was het plan, volgens nieuwe culturele richtlijnen.
Boek: Grote verwachtingen – Geert Mak
Bekijk dit boek bij:
