Uta von Ballenstedt, de ‘mooiste vrouw van de Middeleeuwen’

Uta von Naumburg, Uta von Ballenstedt (ca. 1000-1046), volgens plaatselijke bronnen de ‘mooiste vrouw van de Middeleeuwen’, is in West-Europa nauwelijks bekend. Toch weet bijna de hele wereld hoe ze er ongeveer uitzag, want in 1937 liet Walt Disney zich door haar inspireren. In de tekenfilm Sneeuwwitje en de Zeven Dwergen gebruikte hij haar beeltenis voor de ‘Boze Stiefmoeder’ die mondiaal als toonbeeld dient voor onbegrensde jaloezie.

De nationaal-socialisten dachten daar anders over. In hun propaganda was Uta een typisch ‘edele Duitse vrouw’ die het ‘zuivere Duitse gevoel’ vertegenwoordigde. Ook in 1937 diende een enkele foto van de middeleeuwse beeltenis van Uta op een tentoonstelling over Entartente Kunst in München als het ware als ‘tegenbeeld’ van echte kunst, als een engel tussen duivels, als beschermer van de echte Duitse cultuur of, zoals kunstcriticus Eberhard Preime het uitdrukte: ‘als een barrière die het lelijke scheidt van het goede’; een heroïsche strijder tegen de bedreigingen van de zuivere Duitse geest.

Eigenlijk is maar weinig bekend over Uta von Naumburg. In elk geval is ze na 1000 jaar springlevend. Op veel plaatsen in het stadje Naumburg in Midden-Duitsland, in de Duitse deelstaat Saksen-Anhalt, trekt haar portret de aandacht.

Unieke beeldengalerij

Uta is bekend geworden door haar beeld, dat samen met elf andere grondleggers van de Dom van Naumberg is neergezet op een ongebruikelijke plaats: in het koor van de kathedraal, waar gewoonlijk heiligen worden geëerd. Ze staat er naast haar echtgenoot, Ekkehard II von Meissen, die duizend jaar geleden de machtigste man was aan de oostgrens van het Heilige Roomse Rijk. Ook zijn broer Hermann en diens (schalks glimlachende) vrouw Regnildis hebben er een plaats gevonden.

Uta en Ekkehard waren de stichters van de voorloper van dat godshuis; een vroegromaanse kerk die aan Maria was gewijd, in Nuwenburg, nu Naumburg; een stadje dat ontstond op de splitsing van belangrijke handelswegen. In 1029 verplaatste paus Johannes XIX de zetel van de bisschop van Zeitz naar Naumburg en in de loop van de volgende eeuwen werd de kerk uitgebouwd tot een machtige kathedraal met vier imposante torens, de Petrus- en Paulusdom. Toen de beelden werden vervaardigd, door een onbekende Meester, waren Uta en Ekkehard al ongeveer tweehonderd jaar dood; ze werden begraven in de stiftskerk.

Petrus- en Paulusdom

De eerste kathedraal was een driebeukige kruisvormige basiliek. Die werd later uitgebreid met een oostelijk koor, een oostelijk gelegen dwarsschip en een crypte. Volgens een bron uit de achttiende eeuw werd de wijding van de voltooide kerk op 29 juni 1242 gevierd. Daarna begon uitbreiding met een westelijk koor. Opmerkelijk daardoor is de plaatsing van het orgel, opzij; die mocht het vrije zicht door de kerk niet verstoren. Het doksaal met voorstellingen van het lijden van Christus behoort tot een hoogtepunt van de werken van de anonieme architect en beeldhouwer, die bekend is geworden als de Meester van Naumburg. Met name de kruisigingsgroep in het portaal getuigt van grote kunstzinnigheid en vroomheid.

Opmerkelijk is ook de Elisabethkapelle, een ‘stiltekamer’ onderin de noordwestelijke toren. Hij is gewijd aan de heilig verklaarde Elisabeth von Thuringen (1207-1231), beschermheilige van Thüringen en Hessen. Ze wordt ook door protestanten vereerd als zinnebeeld van naastenliefde. De kapel werd in 2007 geopend, op haar achthonderdste verjaardag. Opmerkelijk zijn de moderne in rood uitgevoerde glas-in-lood -ramen van Neo Rauch, die het afscheid van haar man uitbeelden, de kruistocht die ze heeft gemaakt, en het uitdelen van kleding en haar zorg voor de zieken.

De Dom werd ernstig beschadigd door een moedwillig aangestoken brand in 1532. Het vuur verwoestte de daken, grote delen van de inrichting en delen van de muren. Een korte Zweedse bezetting in 1813, na de Slag bij Leipzig, toen Napoleon tijdens zijn terugtocht van Moskou vernietigend werd verslagen, veroorzaakte nieuwe chaos. De schade was pas in de negentiende eeuw volledig hersteld. Tussen 1960 en 1968 is de Dom volledig gerenoveerd. De kathedraal trekt jaarlijks rond 150.000 bezoekers.

Reformatie

Na de Reformatie werd in 1542 in de Dom van Naumburg de allereerste evangelische bisschop gewijd, in aanwezigheid van kerkhervormer Maarten Luther, die daarbij een ‘bezielende’ preek hield. Wel moest hij tussen 1546 en 1564 nog even wijken voor de laatste katholieke bisschop, maar sindsdien zijn de meeste gelovigen in het gebied protestant.

Een ander toonaangevend kerkgebouw in Naumburg is de St. Wenzel Stadtkirche, waarvan de bouw begon in 1426 en met een nog hogere toren (72 meter) dan de Dom. De kerk heeft een prachtig en licht interieur met een schitterend gedecoreerd Hildebrandt-orgel dat 53 registers telt. Het origineel stamt uit 1613. Het werd in 1746 volledig opnieuw opgebouwd. Johann Sebastian Bach kwam toen, samen met de beroemde orgelbouwer Georg Silbermann, naar Naumburg om het orgel persoonlijk af te stellen en om het te bespelen.

Middeleeuwse bloei

Wanneer de geschiedenis een andere wending had genomen, dan was Naumburg wellicht uitgegroeid tot een belangrijke handelsstad, zoals nu bijvoorbeeld Leipzig, dat een kleine zeventig kilometer naar het noordoosten ligt. Sinds 1278 had Naumburg een jaarmarkt, de ‘Petri-Pauli-Messe’, beschermd door het Messeprivilege van keizer Maximilian I; het recht om de jaarmarkt te houden. In 1667 kreeg echter het sterker groeiende Leipzig datzelfde recht. Tot in de achttiende eeuw kon Naumburg de concurrentie met de Leipziger Messe nog wel aan, maar sindsdien is de jaarmarkt, op de laatste zondag van juni, er een regionaal gebeuren. En Naumburg werd een fraai provinciestadje met een middeleeuwse sfeer.

Tijdens het Congres van Wenen (1814/15), toen de kaart van Europa na de val van Napoleon opnieuw werd getekend, werd Naumburg, dat tot dan toe onder Saksische keurvorsten viel, onderdeel van Pruisen. Het werd een garnizoenstad die ook aantrekkelijk bleek voor pensionado’s, terwijl in het heuvelachtige landschap in de omgeving de wijnbouw verder werd ontwikkeld.

Toerisme

Naumburg, 32.800 inwoners in 2016, ligt in het zuiden van de Duitse deelstaat Saksen-Anhalt. Het stadje, met veel historische huizen en gebouwen, ademt een middeleeuwse sfeer. Tijdens de DDR raakten veel gebouwen ’jammerlijk’ verwaarloosd. Sinds de val van de Muur is een groot gedeelte met veel historisch besef gerestaureerd. Al vallen hier en daar nog imposante gebouwen op, zoals het voormalige hotel ‘Zu den drei Schwanen’ uit 1544, dat nog wacht op een goed restauratieplan en wel een verfje kan gebruiken.

De stad ligt aan de ‘Romaanse route’, langs de indrukwekkend gevarieerde architectuur in de streek, die bekend is als de Straße der Romanik; een reisdoel voor liefhebbers van cultuur, natuur en wijn tussen de wijnbergen van de rivieren Saaie en de Unstrut.

Behalve de Naumburger Dom en de Wenzelkirche zijn er tal van bezienswaardigheden. Zo is er het Nietzsche Haus, waar Franziska Nietzsche woonde tussen 1858 en 1897, nadat haar echtgenoot, dominee Karl Ludwig Nietzsche, in 1849 overleden was. Volgens een wandbord logeerde haar zoon Friedrich (1844-1900), de beroemde Duitse filosoof, daar tussen 1890 en 1897 vaak bij zijn moeder, maar in zijn jeugd woonde hij er ook. Nu is er een museum gevestigd; hij kreeg ook een standbeeld op de Markt.

Eén van de oude stadspoorten, de Marientor (1446), bestaat nog, al zijn vier van de vijf torens verdwenen. De stadsmuur slingert zich door de stad en is keurig gerestaureerd. De vele prachtige herenhuizen nodigen uit tot ontdekkingstochten door de stad, langs soms verrassende ateliers en kunstzinnige winkeltjes.

Opmerkelijk in het centrum van Naumburg zijn de rails, die kennelijk nergens naartoe leiden. Sinds 1846 beschikte de tram over een tramlijn, die in 1892 werd geëlectrificeerd en omgebouwd tot een ringlijn. In 1991 werd de tramlijn echter opgeheven, maar recent volgde een herstart over een traject dat net buiten het stadje ligt.

Bezet door Amerikanen

De stad bereikte vrijwel onbeschadigd het einde van de Tweede Wereldoorlog. Maar tussen 9 en 11 april 1945 werd Naumburg getroffen door verschillende Amerikaanse bombardementen. Meer dan 700 gebouwen, waarvan 512 woningen werden toen beschadigd, al bleven de meeste historische gebouwen gespaard. Ruim honderd mensen verloren het leven. Het was aan het einde van de geallieerde invasie; de volgende dag werd de stad door Amerikaanse troepen bezet. Drie maanden later vertrokken die weer; in het wapenstilstandsverdrag was het gebied de Sowjetische Besatzungs Zone (SBZ; later DDR) geworden; één van de vier geallieerde bezettingsgebieden. Ze werden door eenheden van het Rode Leger vervangen.

Toen Naumburg nog in de DDR lag was het stadje al een belangrijke toeristische trekpleister voor bezoekers uit de sozialistische Brüderländer; vooral Russen, Polen en Hongaren. Voor het Westen lag het gebied achter het IJzeren Gordijn; de scheidslijn tussen Oost en West waardoor een bezoek aan de DDR meestal beperkt bleef tot de transitwegen en een uitstapje naar Oost-Berlijn, aan de andere kant van de Muur. Onbekend maakt onbemind; voor westerse toeristen vallen in het voormalige Oost-Duitsland nog vele cultuurschatten te ontdekken. De regio aan de rivieren Saale en Unstrut zelf is intussen overtuigd van de kwaliteit van haar hoog middeleeuwse cultuurlandschap en streeft naar een plaats op de UNESCO Werelderfgoedlijst.

Wijnbouw

Al duizend jaar vindt wijnbouw plaats op de in terrasvorm aangelegde hellingen langs Saale en Unstrut, op de 51e breedtegraad. Het zijn de noordelijkste wijngebieden van Duitsland. In 1824 werd op het landgoed van een voormalig klooster een champagnefabriek gebouwd; voor de oudste fabriek van mousserende wijn in Duitsland.

De ontwikkeling werd echter geremd door tegenslagen, zoals de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), de Kleine IJstijd (ca. 15e tot 19e eeuw) en de druifluis in 1887. Na de Eerste Wereldoorlog besloeg het wijngaardoppervlak nog maar honderd hectare. En na de Tweede Wereldoorlog volgde de DDR-tijd, toen veel wijnhuizen werden opgeheven of volgens staatstoezicht moesten gaan produceren. Toch telde het gebied in 1986 alweer bijna vijfhonderd hectare aan wijngaarden. Maar toen kwam de ‘poolwinter’ 1986/87, met vorst tot 30 graden onder nul, wat fataal was voor de wijngebieden.

Na ’Die Wende’ in 1989, toen de Muur viel en de twee Duitslanden werden herenigd, kregen veel onteigende wijnboeren hun bezittingen weer terug. Het wijngaardarsenaal groeide sindsdien van tweehonderd naar meer dan zeshonderd hectare. Er zijn in Saale-Unstrut meer dan dertig druivenrassen te vinden. Driekwart van de wijnen is wit en fris van karakter.

Overzicht van boeken over de geschiedenis van Duitsland