Nederlanders in vreemde krijgsdienst tijdens de Eerste Wereldoorlog

“On a trip to Vadlaincourt, I had a Dutchman of the Foreign Legion in the front seat with me. He said 450 of his countrymen had enlisted at the beginning of the war, of whom only 40 are left.” Uit het dagboek van Jerome Preston, een Amerikaanse ambulancechauffeur

Hoewel Nederland neutraal was, ging de Eerste Wereldoorlog niet zomaar aan Nederland voorbij. Zo werden honderdduizenden Nederlanders gedurende de oorlog gemobiliseerd om de neutraliteit – indien nodig – gewapenderhand te verdedigen. Tevens kreeg de economie, onder andere vanwege de door de geallieerden opgelegde handelsrestricties, een enorme knauw. Er vielen slachtoffers onder opvarenden van visserij- en handelsboten, die per ongeluk getorpedeerd werden of op een mijn liepen. Ook waren er doden te betreuren aan de grens door de smokkelhandel en de ‘draad des doods’ – prikkeldraad dat door de Duitsers onder stroom was gezet.

En er vochten en stierven Nederlanders aan het front.

Nederlanders die zich tijdens de Eerste Wereldoorlog in de frontlinie bevonden riskeerden niet alleen hun leven, maar ook het verlies van het Nederlanderschap. Door een wet uit 1892 werd bepaald dat Nederlanders die in dienst traden bij een buitenlands leger de Nederlandse nationaliteit verloren. De enige uitzondering hierop vormden minderjarigen en personen die toestemming hadden verkregen van de koningin. Voor dit onderzoek zijn alleen de Nederlanders benoemd waarvan ik redelijkerwijs kon aannemen dat ze vlak voor of op het moment van indiensttreding bij een buitenlands leger over de Nederlandse nationaliteit beschikten.

Redenen voor aanmelding en de aantallen

Naast het hebben van de meer algemene redenen om tot aanmelding bij een der strijdende partijen over te gaan, zoals uit een ideaal of een drang naar avontuur, zijn er per land nog wat specifieke argumenten die een rol hebben gespeeld. Die beschrijf ik hieronder. In mijn onderzoek heb ik veel aandacht besteed aan de aantallen Nederlanders in vreemde krijgsdienst, met allerlei rekensommen tot gevolg. Die heb ik in dit artikel voor de leesbaarheid achterwege gelaten.

Frankrijk

Veel Nederlanders die zich aanmeldden bij de Franse strijdkrachten studeerden of werkten al in Frankrijk en vonden, net als de Nederlandse legionair Arthur Knaap, dat het hun plicht was om voor hun tweede vaderland te vechten. Daarnaast werd aan iedereen die dienst zou doen bij de Franse strijdkrachten de mogelijkheid geboden om via een verkorte procedure de Franse nationaliteit aan te vragen. Overigens was er ook een minder heroïsch motief: met de toenmalige spionnenkoorts in het achterhoofd ging de Franse regering nogal rigoureus te werk met het interneren van ‘verdachte vreemdelingen’. Buitenlanders stonden al snel onder verdenking en verkozen militaire dienst boven mogelijke gevangenschap.

De meeste schattingen over het aantal Nederlanders in Franse dienst komen uit op ongeveer vijfhonderd, hetgeen correspondeert met het inleidende citaat van Jerome Preston. Volgens een Franse wet uit 1870 werden niet-Fransen uitsluitend bij het vreemdelingenlegioen ingedeeld. Nederlanders kwamen daar in principe ook terecht. Het vreemdelingenlegioen bestond echter alleen uit infanterie-eenheden, waardoor het er alle schijn van heeft dat Nederlanders met bepaalde kwaliteiten soms bij bijvoorbeeld de luchtmacht werden geplaatst. Zo vlogen de Nederlanders Georges de Ram, Siebrand Koning en Jonkheer Frederik Lodewijk van Riemsdijk alle drie als gevechtspiloot voor de Fransen.

Op 13 april 1915 stuurde de Nederlandse gezant in Parijs een brief naar de minister van Buitenlandse Zaken. Het onderwerp betrof de in Hulst geboren soldaat Desire Imandt die al voor de oorlog in dienst was getreden bij het Franse leger, maar nu verzocht of hij terug mocht keren naar Nederland. Hoewel Imandt al te horen had gekregen dat hij als deserteur zou worden beschouwd (hij was dienstplichtig in het Nederlandse leger) en dat hij door in vreemde krijgsdienst te gaan de Nederlandse nationaliteit had verloren, wilde hij toch graag terugkeren. De gezant schreef er het volgende over:

De minister antwoordde hierop dat de gezant zich in geen geval met dit soort zaken moest bemoeien, om zo de neutraliteitspolitiek zo strikt mogelijk na te leven. Wel kon de gezant aan deze Nederlanders doorgeven dat zij per direct hun Nederlanderschap hadden verloren. Overigens vroeg de minister wel meer informatie omtrent de aantallen Nederlandse onderdanen die dienstdeden in het Franse leger. De reactie van de gezant liet niet heel lang op zich wachten, want ongeveer een maand later meldde hij dat:

Gedurende de gehele oorlog vond er over dit soort kwesties correspondentie plaats. De Nederlandse overheid kreeg veel verzoeken van Nederlanders in Franse dienst, maar omdat zij zich vrijwillig hadden aangemeld stond de Nederlandse overheid in feite machteloos.

Het Britse rijk

Met name in Canada en Australië (onafhankelijke dominions binnen het Britse rijk) meldden zich voornamelijk geëmigreerde Nederlanders aan voor de militaire dienst. Naast dat er sprake was van een gevoel van plicht en enthousiasme tegenover hun nieuwe thuisland, kon soms ook druk van de omgeving een reden tot indiensttreding zijn.

Relatief veel Nederlanders deden dienst in het Australische leger. Van de 187 Nederlanders die in het gedigitaliseerde militaire register zijn terug te vinden was Jan Zwolsman er een. Deze geboren Amsterdammer trad als jongeman in dienst bij de Koninklijke Nederlandse Marine en voer in 1910 in de buurt van Australië. Tijdens een tussenstop in Adelaide maakte Zwolsman zich uit de voeten om down under een nieuw bestaan op te bouwen. In 1915 liet hij zich naturaliseren en sloot zich aan bij de Australian Imperial Force. Zwolsman vocht vanaf 1916 aan het Westelijke Front. Hij overleefde de oorlog als waarnemend sergeant en deed zelfs nog dienst in het Australische leger tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Pieter van Paassen was een van de Nederlanders die vocht in het Canadese leger. Hij deed dit geheel niet onverdienstelijk en werd gedecoreerd met de British War Medal en de Victory Medal. Er vochten ook een aantal Nederlanders in het Engelse leger. Een daarvan was schrijver en dichter Willem van der Kulk, later beter bekend onder het pseudoniem Willem van Iependaal, die zijn frontervaringen opschreef in de roman Kluivenduikers doedeldans. Nadat hij gevochten had bij Ieper en daar tweemaal gewond was geraakt, werd hij bij terugkeer in Nederland prompt aangehouden en werd hem zijn Nederlanderschap ontnomen. Later kreeg hij zijn nationaliteit overigens terug, omdat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog Joodse onderduikers hielp.

België

Een mogelijke reden voor Nederlanders om zich aan te melden bij het Belgische leger was een bepaalde verbondenheid die zij voelden met onze zuiderburen. Een opvallend groot deel van de Nederlandse vrijwilligers in het Belgische leger was dan ook afkomstig uit de zuidelijke provincies, en dan met name uit Limburg en Zeeuws-Vlaanderen. Ook was België, samen met Duitsland, het gemakkelijkst te bereiken voor oorlogsavonturiers.

Na de val van Antwerpen op 10 oktober 1914 was het Belgische leger niet meer over land te bereiken, zodat voor dienstneming in het Belgische leger eerst naar Engeland moest worden gevaren. Een ander motief voor oorlogsvrijwilligers om voor het Belgische leger te kiezen was het (gedeeltelijk) ontbreken van een taalbarrière.

Hendrik Haavekost en Hartog Lehman Samson waren tijdens het uitbreken van de vijandelijkheden woonachtig in Antwerpen en meldden zich aan bij het Belgische leger. Jean Hubert Knooren en Cornelius van de Wouver maakten allebei vanuit Nederland de oversteek naar Engeland om zich, samen met vechtlustige Belgische geïnterneerden en vluchtelingen, van daaruit bij het Belgische leger te voegen.

Een ander bijzonder verhaal is dat van de zestienjarige Franciscus van Rooyen. In een brief die gericht is aan de minister van Buitenlandse Zaken staat dat Van Rooyen op de fiets, en zonder dit te melden, zijn ouderlijke huis verlaten had. Na twee weken zoeken kwam de politie er achter dat hij op de boot naar Engeland was gestapt om daar dienst te nemen in het Belgische leger. Zijn moeder was ondertussen ziek geworden van ongerustheid.

Uit een reactie van de Belgische regering richting het Ministerie van Buitenlandse Zaken blijkt dat Franciscus van Rooyen onder de valse naam Frans de Bruijn dienst nam in het Belgische leger. Het verzoek van de Nederlandse overheid om Van Rooyen uit Belgische krijgsdienst te ontslaan had succes, al duurde het acht maanden voordat het zover was. Het verhaal was echter nog niet voorbij want Van Rooyen werd getransporteerd naar Frankrijk, waar hij geïnterneerd werd in een concentratiekamp. De reden hiervoor is niet duidelijk, maar het is mogelijk dat de geallieerden bang waren dat Van Rooyen via Nederland gevoelige informatie naar Duitsland kon doorspelen. Hoewel de Nederlandse gezant bleef aandringen bij de Belgen om Van Rooyen vrij te laten, duurde het nog tot 1919 voordat Van Rooyen de reis terug naar Nederland kon maken.

Duitsland

Ook in de Kaiserliche Armee dienden er natuurlijk Nederlanders. Dit kunnen er weleens honderden, zo niet enkele duizenden, geweest zijn. Zo spreekt een Franse bron uit 1917 alleen al over 150 Nederlandse officieren in het Duitse leger. Voor een aantal van hen geldt dat zij zich al voor de oorlog hadden aangemeld. Bij gebrek aan volledige dienstplicht in Nederland meldden voornamelijk telgen van adellijke families zich voor 1914 aan bij de oosterburen. Ook was de aantrekkingskracht van het Duitse leger vanwege haar ijzeren discipline en weelderig uitgedoste cavalerie-eenheden voor sommigen onweerstaanbaar. Daarnaast was er ook nog een pragmatische reden: zij die waren afgekeurd voor het Nederlandse leger konden nog een poging wagen bij de Duitsers, waar de keuring minder streng zou zijn.

Willem Frederik Bentinck, Jonkheer Franz Rudolph de Casembroot, Maximilien de Marchant et d’Ansembourg, Juan Maria Teixeira de Mattos en Joseph de Weichs de Wenne waren allen adellieden in Duitse dienst. Vier van hen gingen in het Duitse leger voor het uitbreken van de oorlog en hadden daarvoor toestemming gekregen van koningin Wilhelmina. Juan Maria Teixeira de Mattos diende zelfs in het Huzaren-Regiment Königin Wilhelmina der Niederlande. De uitzondering hierop was Joseph de Weichs de Wenne, telg van een Limburgse adellijke familie, die door zijn vader in 1915 in Duitse dienst werd gestuurd. Doordat hiervoor geen koninklijke toestemming was gegeven verloor Weichs de Wenne zijn Nederlanderschap. De reden dat de eerdere vier wel toestemming kregen, en Weichs de Wenne niet, is simpel. In 1915 was de oorlog al aan de gang en zou het van weinig neutraliteit getuigen als koningin Wilhelmina hier officieel mee akkoord was gegaan.

Op zeventienjarige leeftijd nam Willem J. Kirsch uit Amsterdam zonder toestemming van zijn ouders dienst bij het Duitse leger. Aangezien de ouders van Kirsch uit Duitsland kwamen, bezat hij zowel de Nederlandse als Duitse nationaliteit. De ouders van Kirsch deden een beroep op de Nederlandse gezant in Duitsland om te proberen hem uit het leger te laten ontslaan. Kirsch was immers nog minderjarig ten tijde van zijn aanmelding. Het verzoek van de Nederlandse gezant was echter tevergeefs. Willem. J. Kirsch was inmiddels achttien jaar geworden en aangezien hij de Duitse nationaliteit bezat zagen de Duitsers geen reden het verzoek in te willigen. Kirsch overleefde de oorlog en keerde in 1919 terug naar Nederland.

Dat de Duitse overheid in andere gevallen niet te beroerd was tot het inwilligen van ontslagverzoeken, blijkt onder meer uit de vrijlating uit het Duitse leger van Eberhard Kessels in november 1917. De Nederlandse gezant wees Kessels er echter haarfijn op dat hij nog wel een militaire plicht in Nederland te vervullen had. Dat het soms wel erg lang kon duren voordat er een beslissing was genomen blijkt uit de zaak van J.J. Rickoff. De in Duitsland uit Nederlandse ouders geboren Rickoff werd ingelijfd in het Duitse leger. Toen na bemiddeling van de Nederlandse overheid duidelijk werd dat Rickoff enkel over de Nederlandse nationaliteit beschikte, werd hij uit Duitse dienst ontslagen. Wel had tussen het eerste verzoek en de daadwerkelijke vrijlating, bijna anderhalf jaar gezeten.

De Verenigde Staten

Toen ook de Amerikanen zich in 1917 zich in het strijdgewoel begaven, hadden de Verenigde Staten de beschikking over een leger van slechts 300.000 man. Nederlander Louis van Iersel meldde zich snel vrijwillig aan. Hij raakte drie keer gewond en werd ook nog eens twee keer verrast door gifgas. Hij bleek een uitstekende soldaat en werd beloond met de Medal of Honor.

Aangezien het verder niet bepaald storm liep met de vrijwillige aanmeldingen, besloot de regering om de dienstplicht in te voeren. Aangezien het land in 1917 nog niet over een behoorlijke burgerlijke stand beschikte, moesten alle in de VS woonachtige mannen tussen 21 en 31 jaar zich laten registreren. Onder de 24 miljoen geregistreerde mannen waren er bijna 4 miljoen die (nog) geen Amerikaans staatsburgerschap hadden.

Hieronder vielen ook 27.190 Nederlanders. Zij werden vervolgens onderverdeeld in declarants en non-declarants. Declarants waren vreemdelingen die een aanvraag hadden ingediend om Amerikaans staatsburger te worden, terwijl non-declarants dat niet hadden gedaan. Vervolgens bepaalde een loting of je in dienst moest of niet. In eerste instantie vielen alleen de Nederlanders die een aanvraag hadden ingediend onder de dienstplicht, later werden echter ook non-declarants naar het front gestuurd. Het kon dus zomaar zijn dat je tijdelijk voor werk in de Verenigde Staten zat en opeens het leger in moest.

Dit leidde tot een grote hoeveelheid aan verzoeken van Nederlanders in de VS of van achtergebleven familie in Nederland aan de Nederlandse overheid. De volgende passage uit een brief van de Nederlandse gezant in Washington naar het Ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag is hier een goed voorbeeld van:

De wetswijziging waarover geschreven wordt, kwam er ook daadwerkelijk. In juli 1918 werd besloten dat onderdanen van neutrale staten, als zij dat wensten, ontheven konden worden van militaire dienstplicht. Ook als zij reeds een aanvraag hadden gedaan voor het Amerikaans staatsburgerschap. Daar stond wel tegenover dat zij zich nooit meer konden naturaliseren tot Amerikaan.

Onmiddellijk nam de Nederlandse overheid maatregelen om van de Amerikaanse overheden gedaan te krijgen dat deze regel ook van toepassing zou zijn op de al ingelijfde Nederlanders. Er werd vervolgens door de Amerikaanse autoriteiten volslagen willekeurig en onvolledig gehandeld wat betreft de afhandeling van de verzoeken om ontslag. Soms werden Nederlanders enkele maanden na verzoek tot vrijstelling uit het Amerikaanse leger ontslagen, terwijl het in andere gevallen langer dan een jaar kon duren. Meestal werden deze verzoeken echter niet eens gehonoreerd. Schrijnend gevolg hiervan was dat Nederlanders die niet wilden vechten en daarbij volledig in hun recht stonden, toch naar het front werden gestuurd.

---

Samenvatting

Hoewel Nederland neutraal was hebben er toch een aantal duizenden Nederlanders tijdens de Eerste Wereldoorlog aan de zijde van een van de oorlogvoerende landen gevochten. De motieven hiervoor waren zeer uiteenlopend. Zo woonden een aantal Nederlanders ten tijde van het begin van de oorlog in het buitenland en voelden zij het als hun plicht om de wapens op te nemen. Sommigen voelden een bepaalde verbondenheid met buurland België of Duitsland en anderen deden het vanwege de hang naar avontuur. Ten slotte was er nog de dienstplicht waar sommige Nederlanders zich niet aan konden of wilden onttrekken.

Het Ministerie van Buitenlandse zaken, waaronder ook de gezantschappen in de oorlogvoerende landen, kreeg gedurende de gehele oorlog verzoeken binnen van Nederlandse soldaten of in Nederland achtergebleven familieleden. Deze verzoeken gingen vaak over de vraag of de Nederlandse overheid wilde bemiddelen tussen de Nederlandse soldaten en de buitenlandse overheidsdiensten ten behoeve van ontslag uit het leger. Hoewel Nederlanders die in buitenlandse krijgsdienst gingen volgens de toenmalige wet hun Nederlanderschap verloren, is de overheid zeer actief geweest in het behandelen van deze verzoeken. Dit heeft ertoe geleid dat de Nederlandse overheid gedurende de gehele oorlog nauw bij de situatie betrokken is geweest.

~ Ruud Westerink

Bibliografie