Ogen van de oorlog

Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog is tweeënzeventig jaar geleden, maar dit tijdsbestek en de daarmee samenhangende gebeurtenissen blijven onverminderd in de belangstelling staan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er onder meer concentratiekampen in Westerbork, Amersfoort en in Vught. Op deze plekken bevinden zich nu herinneringscentra. In Kamp Vught werden vanaf 13 januari 1943 Joden, verzetsmensen, Sinti en Roma, en Jehova’s Getuigen gevangen gezet. In totaal werden er ruim 31.000 mensen in het kamp gedetineerd, waaronder 12.000 Joden.

Onder druk van de geallieerde opmars werd het kamp begin september 1944 in allerijl door de bezetter ontruimd. Rond 3500 gevangenen werden op transport gesteld naar Duitsland, terwijl de kampleiding een veilig heenkomen zocht. Op 26 oktober 1944 werd Vught en omgeving bevrijd.

Nationaal Monument Kamp Vught is gevestigd op een deel van het voormalige SS Konzentrationslager Herzogenbusch, ook bekend als kamp Vught. Dit concentratiekamp was tijdens de Tweede Wereldoorlog het enige SS-concentratiekamp buiten nazi-Duitsland en het door Duitsland geannexeerde gebied. De SS had behoefte aan ruimte omdat de doorgangskampen in Amersfoort en Westerbork de toenemende stroom gevangenen niet meer konden verwerken. In tegenstelling tot andere ‘buitenlandse’ kampen werd kamp Vught opgezet naar het model van andere kampen in nazi-Duitsland. Het kamp viel rechtstreeks onder commando van het SS-hoofdkantoor in Berlijn.

In oktober 2011 nam Nationaal Monument Kamp Vught het initiatief om een eerbetoon te brengen aan de oud-gevangenen met een expositie. Voor dit project werden oud-gevangenen benaderd met de vraag of er van hen een fotoportret gemaakt mocht worden. Daarnaast werden zij geïnterviewd en werd hen gevraagd naar een object dat hen herinnerde aan hun verblijf in de kampen. De foto’s en herinneringen vormen samen de expositie Ogen van de oorlog. De uitgewerkte interviews zijn met de fotoportretten en –herinneringen verschenen in een gelijknamig boek.

Door het verstrijken van de tijd zijn onvermijdelijk veel sporen van de werkelijkheid van toen uitgewist of onherkenbaar veranderd. Maar anderzijds zijn er de verhalen van de getuigen en de plaatsen van terreur die zichtbare overblijfselen zijn van een gruwelijke geschiedenis. Het zijn littekens in het landschap, maar er zijn ook objecten, foto’s en brieven uit die tijd, verzameld in archieven, musea en herinneringscentra. Dit alles vormt de herinnering aan de bezetting. Eén van de geportretteerde oud-gevangenen zegt:

“Af en toe vraag ik me af of ik misschien alles gedroomd heb.”

De herinnering ligt verankert in het collectieve geheugen en is een noodzakelijkheid voor mensen die mens willen blijven. Want wat ruim vijfenzestig jaren geleden in Kamp Vught gebeurde is een zwarte bladzijde in de geschiedenis en was helaas geen droom.

Voor vrijwel alle hier geportretteerde oud-gevangenen geldt, dat de gebeurtenissen van toen een grote impact hebben gehad op hun leven. Er zijn diepe wonden geslagen. Er zijn angsten, trauma’s, dromen en nachtmerries. Maar menigeen vertelt ook, hoe vormend deze jaren van verdriet en ellende soms zijn geweest. Hoe juist hier vriendschappen voor het leven zijn ontstaan. Hoe solidariteit en idealen, hoe geestelijke weerbaarheid en vertrouwen in een toekomst, juist in situaties als deze werden beproefd én stand hielden.

We staan in deze expositie oog in oog met degenen die het zelf hebben meegemaakt. Zij bieden ons een bijzondere, confronterende en openhartige kijk op verleden en heden. Zij voeren ons terug naar een werkelijkheid die ook ons nu onwerkelijk toeschijnt. Zij zijn de ogen van de oorlog.

~ Rogier Fokke

De expositie is tot en met 9 september 2012 te zien bij Nationaal Monument Kamp Vught. Het bijbehorende boek is hier te bestellen.
– Fotografie Rogier Fokke
– Teksten Tanny van de Ven