Koning Karel XII was een lastige gast (en schonk de Zweden hun gehaktballetjes)

In de zuidoosthoek van Europa, even ten noorden van de Zwarte Zee-kust, ligt de vesting Bender, het verdedigingsbolwerk van de gelijknamige stad. De citadel biedt een prachtig uitzicht op de rivier de Dnjestr die er tegenwoordig de natuurlijke grens vormt tussen de republiek Moldavië en de pro-Russische enclave Transnistrië. Bekendheid kreeg de vesting Bender dankzij het verblijf van een koninklijke gast, die men er achteraf gezien echter liever niet had verwelkomd. Het gaat om koning Karel XII van Zweden die er door onvoorziene omstandigheden terecht was gekomen, maar het er steeds meer naar zijn zin kreeg.

Karel XII (1682-1721) was destijds nog een jonge en ambitieuze man. Toen de grote Noordse Oorlog (1700-1721) tegen Rusland uitbrak, stond hij aan het begin van zijn koningschap en was amper achttien jaar oud. Zijn machtige tegenstanders op het Europese toneel namen hem niet al te serieus, of dat nu tsaar Peter de Grote van Rusland (1672-1725) betrof, August II van Polen (1670-1733) of de koning van Denemarken.

De oorlog bood hem echter de kans zich te bewijzen en net zo beroemd te worden als zijn grote voorbeeld Alexander de Grote (356-323). Een beslissende veldslag vond in 1709 plaats in Poltava, in wat nu Oekraïne is. Het draaide uit op een ramp voor de Zweden die er vernietigend verslagen werden door Peter de Grote. Karel XII verloor er vrijwel zijn hele leger, raakte zelf gewond en was genoodzaakt om te vluchten.

Op aanraden van kozakkenhoofdman Ivan Mazepa (1639-1709), met wie hij zich verbonden had, stak hij de Djnestr over in zuidelijke richting en bereikte zo de vesting Bender, die in handen was van een andere vijand van Rusland: het Ottomaanse Rijk.

Een warm ontvangst

Karel werd in Bender met alle égards ontvangen. De steppenruiters reden hem tegemoet en het Janitsarenkoor begroette hem met gezang. De Turken beloofden dat ze een versterkt kamp zouden inrichten voor het restant van het Zweedse leger en de soldaten daar van de benodigde voedingsmiddelen, drank en kleding zouden voorzien. In het belang van de internationale diplomatieke verhoudingen namen ze de koning in bescherming, maar dan wel buiten de vestingmuren.

Het kamp kreeg al snel de naam ‘Nieuw Bender’ en bestond niet alleen uit Zweedse soldaten, maar bood ook onderkomen aan de kozakken van Iwan Mazepa. Zo verbleven er uiteindelijk bijna tienduizend man aan de voet van de vestingmuren.

Wat aanvankelijk misschien nog het karakter van een bezoek had, zou echter uitlopen op een langdurig verblijf. Twee jaar lang zon de koning op wraak en smeedde plannen voor een alliantie tussen Zweden en het Ottomaanse Rijk tegen het Rusland van zijn aartsvijand Peter de Grote. Met andere woorden: twee jaar asiel op kosten van de sultan.

Karel kreeg geschenken en een uitnodiging om naar Istanboel te komen. De sultan stelde hem daartoe paarden ter beschikking, waaronder een exemplaar dat veelvuldig door hemzelf bereden werd, hetgeen in de Oriënt gold als een grote eer. De Ottomanen brachten hem ook geld: achthonderd zakken met elk vijfhonderd munten om precies te zijn. In feite was dit echter een hoffelijke hint om aan te geven dat het tijd was voor de koning om huiswaarts te keren. Karel nam de geschenken aan en deed net of hij deze achterliggende boodschap niet begrepen had. De enige actie die hij ondernam was het verplaatsen van zijn kamp naar het nabijgelegen Varnitsa, eveneens aan de Djnestr gelegen. Daar bracht hij vervolgens nog eens twee jaar door.

‘Nieuw Stockholm’

Zoals iedere monarch had ook Karel XII de plicht om zijn staat te regeren en daarom werden ordonnanties en wetsvoorstellen door ijlbodes vanuit Stockholm naar Varnitsa gebracht om daar door de koning ondertekend te worden. Men ging Varnitsa daarom ook wel ‘Nieuw Stockholm’ noemen, om te benadrukken dat de koning vanuit het Ottomaanse Rijk nog altijd over Zweden regeerde.

Wat er ondertussen ook van Turkse zijde ondernomen werd, Karel bleef het leven van een pasja leiden. Toen sultan Ahmed III (1673-1736) er schoon genoeg van had dat de Zweedse koning nog altijd geen aanstalten maakte om te vertrekken, liet hij een decreet uitvaardigen waarin hem bevolen werd om het rijk te verlaten. Karel antwoordde daarop dat hij grote schulden had gemaakt bij de lokale handelslieden en dat het hem aan geld ontbrak om deze af te betalen. Daarom schonk de sultan hem nogmaals tweehonderd zakken vol met munten, zodat dit geen beletsel meer zou vormen voor de koning om terug te keren naar Zweden.

Wederom nam de koning het geld dankbaar in ontvangst, maar besteedde dat vervolgens grotendeels om de beambten van de sultan om te kopen, met de bedoeling dat deze hun heerser nog zo lang mogelijk aan het lijntje zouden houden. Jammer genoeg voor hem slaagde die opzet deze keer niet meer en waren er rigoureuzere maatregelen op komst. In Istanbul had de koning inmiddels de bijnaam ‘Vaste Last’ gekregen omdat de kosten van zijn verblijf een vaste begrotingspost vormden.

Uitzetting

Op 1 februari 1713 kwam het tot de zogenaamde ‘schermutseling bij Bender’ waarbij Karel in de vesting door de Turken gevangen werd genomen. In de Oosterse cultuur mocht er tegen een gast die onder bescherming stond weliswaar geen geweld gebruikt worden, maar de Kadi – de opperste rechter – stond een uitzondering toe op deze regel voor personen die hier misbruik van maakten. Daarom hadden Turkse en Tataarse manschappen het bevel gekregen de koning vast te zetten en hem, zonder te verwonden, naar een oord te brengen van waaruit hij per schip naar huis gebracht kon worden.

Zo keerde Karel in 1714 dan uiteindelijk toch naar zijn koninkrijk terug, zonder een anti-Russisch bondgenootschap tot stand te hebben gebracht. Naast zijn schulden zou de koning van zijn verblijf in het Ottomaanse Rijk ook nog recepten meegebracht hebben omdat de Janitsaren hem hadden leren koken. Een nog altijd bekend gerecht in Zweden bestaat namelijk uit zogenaamde koolbroodjes.

Korte tijd na zijn terugkeer verscheen er een kookboek waarin beschreven werd hoe deze bolletje moesten worden gemaakt uit rijst en vlees en opgediend in koolblad. Deze hartige koolrollades werden al snel een begrip in Zweden. Een ander recept dat Karel uit de Oriënt meebracht is dat voor ‘Köttbullar’: met groenten gevulde gehaktballetjes, bij ons beter bekend als ‘Zweedse balletjes’. Deze zijn in een recenter verleden onlosmakelijk verbonden geraakt met een andere ‘Zweedse heerser’: de meubelgigant met het geelblauwe logo: IKEA.