Iets of iemand om zeep helpen

De uitdrukking ‘om zeep helpen’, ook wel ‘om zeep brengen’, is vermoedelijk afkomstig uit de scheepvaart. Het betekent iemand van het leven beroven, iemand vermoorden. Het kan ook inhouden dat je het verprutst of dat er iets mislukt, bijvoorbeeld ‘de spits hielp een enorme kans om zeep’. De zegswijze is al eeuwenlang bekend – minstens sinds de zeventiende eeuw – en heeft qua vorm en betekenis een interessante transformatie ondergaan.

Boodschappen doen

Oorspronkelijk luidde de uitdrukking om zeep helpen anders, namelijk ‘om zeep gaan’. Dit hield, aldus de taalkundige F.A. Stoett, in dat je even boodschappen ging doen, namelijk zeep halen. Dit werd dan gebruikt als een smoesje, bijvoorbeeld door kinderen, om er tussenuit te knijpen. Je verdween als het ware. In 1645 dichtte Constantijn Huygens (1596-1687) in dit verband al:

“Als Tryn uyt snoepen gaet, soo seidt sy dat’s om seep gaet.”

Nadat iemand er tussenuit was geknepen, keerde die daarna vaak niet terug, zo vervolgt Stoett. Zodoende werd ‘om zeep gaan’ een synoniem van weggaan, verdwijnen en zelfs sterven. In hetzelfde verband betekent de iets minder bekende zegswijze ‘om raapzaad zenden’ precies hetzelfde: weggaan, doodgaan, sterven. De stap van doodgaan naar doden is hierna snel gemaakt, zodat de betekenis van ‘om zeep helpen’ werd: ‘iemand doden’. Aldus Stoett.

Sterven tijdens handelsreis

Een andere uitleg is mijn inziens completer, namelijk de theorie dat er een relatie is met de scheepvaart. Volgens deze verklaring, die onder meer door K. ter Laan naar voren gebracht is, voeren Nederlandse scheepslieden naar het Middellandse Zeegebied om harde zeep te halen, maar keerden ze dikwijls niet meer terug. Dit is aannemelijk, omdat er daadwerkelijk een handel was waarbij uit Zuid-Europa Spaanse en Venetiaanse zeep geïmporteerd werd. En de route via de Middellandse Zee was erg gevaarlijk, omdat het daar wemelde van de zeepiraten. Zij waren uit op de handelswaar en keken niet op een leventje meer of minder.

Ter Laan vermeldt erbij dat ‘om zeep gaan’ al voor deze handelsreizen bestond en dus aanvankelijk ‘boodschappen doen’, erop uitgaan, betekende. Later veranderde de zegswijze naar ‘om zeep brengen’ en ‘om zeep helpen’. Omdat de handelslieden vaak niet terugkeerden en dus verdwenen of doodgegaan waren.

Lijst met historische uitdrukkingen en gezegden
Boek: De mooiste uitspraken van onze ouders en grootouders

Bronnen ▼