Ooggetuigenverslag van Cornelis de Witt van de Tocht naar Chatham

Het is 11 juni 1667 als Cornelis de Witt vanaf het schip de Zeven Provinciën een brief aan zijn broer Johan schrijft. Het is een brief uit een grotere reeks.¹ Het schip bevindt zich voor de kust bij Westkapelle, Zeeland.² In een paar dagen zal Cornelis met de rest van de vloot naar Engeland varen. De missie is onderdeel van de Tweede Zeeoorlog die de Republiek op dat moment met Engeland voert.³ Vanaf 1665 zijn beide landen al met elkaar in oorlog. Naar aanleiding van onder andere conflicten in de koloniën⁴ en de onenigheid over de toekomst van Willem III⁵, proberen beide landen elkaars koopvaardijschepen te kapen, om zo te bepalen welke natie heerst over zee.

Als gedeputeerde te velde houdt Cornelis zijn broer, die in Den Haag is achter gebleven, op de hoogte. In zijn eerste brief laat Cornelis weten:

‘Ick hebben niets te voegen bij ’tgene wij huyden aen haer Ed. Groot Mo.⁶ geschreven hebben.’

Het enige dat het vermelden waard is, is dat de klerken nog niet zijn aangekomen, waardoor brieven niet gekopieerd kunnen worden. Cornelis zal tot zij arriveren de informatie zelf moeten opschrijven.

Brieven

Drie dagen later, op 14 juni, vertrekt de vloot in de richting van Rotterdam. Zowel in de ochtend als in de middag gaat Cornelis naar zijn kajuit om zijn broer schriftelijk te informeren over de laatste ontwikkelingen. In de middag laat hij Johan weten dat

‘den Schout bij Nacht⁷ Jan Gideons Verburgh soodaenich verswackt [is] dat wij niet hebben connen naerlaeten dat hij naer Hollandt opgesonden sal worden.’

Dit alles met toestemming van de luitenant-admiraals Michiel de Ruyter en Van Ghent. Als oudste kapitein van de Admiraliteit van Amsterdam wordt commandeur Van der Zaen als vervanger aangesteld.⁸

Cornelis schrijft ook aan andere instanties, zoals de Staten-Generaal. Als raadpensionaris leest Johan de Witt deze brieven. In de brieven die Cornelis hem persoonlijk stuurt, staat aanvullende informatie. Daarnaast laat Cornelis hier vaker zijn eigen mening in doorschemeren. Zo ook op 17 juni, wanneer de volgende brief uit de reeks wordt verzonden. In zijn brief aan de Staten-Generaal heeft Cornelis gemeld dat door een stormwind voor de kust bij Engeland een aantal schepen van de Nederlandse vloot zijn beschadigd. De schepen met de landtroepen aan boord worden zelfs vermist.

Geheime resolutie

Vlak voor het schrijven van de brief opent Cornelis een geheime resolutie die hij van zijn broer heeft meegekregen. Deze mocht pas gelezen worden wanneer de vloot in de monding van de Theems zou zijn aangekomen. In de resolutie staat dat de Nederlandse vloot de rivier richting Chatham moet opvaren om onderweg zo veel mogelijk schepen en opslagplaatsen aan wal te vernietigen.⁹ Verschillende officieren zijn onrustig en willen het geheime plan niet uitvoeren, laat Cornelis de Staten-Generaal weten. Cornelis is echter van mening dat ‘wij niet t’eenemael onbequaem sijn.’ Aan Johan schrijft hij dat hij er alles aan zal doen om het plan uit te voeren.¹⁰

De officieren blijven het geen fijn idee vinden om met de schepen de Medway op te moeten varen. Uiteindelijk vertrekken 17 kleinere schepen en fregatten in de richting van de rivier. Cornelis reist mee op het schip de Agatha van Van Ghent. Eenmaal aangekomen schrijft hij op 21 juni:

‘Ick soude seer gaerne met eenige schepen ende cleyn vaertuych oploopen naar Chattam.’

De vissers hebben hem bericht dat de oorlogsschepen hier nooit in één keer doorheen kunnen varen. Ze lopen altijd wel minstens één keer vast. Het zou het beste zijn om aan land te gaan, en met soldaten naar Chatham te trekken. Er zijn echter te weinig soldaten, en het lijkt Cornelis niet verstandig om matrozen aan land te laten gaan. Ze zullen alleen maar ‘loop plunderen’ en veel te veel drinken. De dag ervoor zijn er al verschillende matrozen aan land gegaan, waar ze zes tot acht huizen in brand hebben gestoken en vee geroofd.

‘Het schijnt ongeloefflijck dat diergelijcke menschen in de wereldt gevonden connen worden.’¹¹

Verovering van de Royal Charles

Op 22 juni trekt de vloot dan toch richting Chatham. ‘Sijn tot noch toe door Godes genadigen zegen met de gewenschte successen heerlijck gecroont,’ jubelt Cornelis op 23 juni na het veroveren van het Engelse vlaggenschip de Royal Charles. Deze gebeurtenis is een vernedering voor de Engelsen. Met het verlies van hun vlaggenschip komt een nederlaag van deze zeeslag steeds dichter bij. Ook het doorvaren van de ketting die de Engelsen in de rivier de Medway hebben gespannen, zorgt voor gezichtsverlies aan Engelse zijde.

Naast een verslag van de gebeurtenissen laat Cornelis zijn broer ook weten dat Van Ghent en De Lieffde ‘met sonderlingen ijver tot executie van de gegeven ordres hebben gearbeydt.’¹² Door aan te geven welke officieren en kapiteins naar de bevelen hebben geluisterd, weet Johan wie hij kan vertrouwen voor een volgende missie.

Omdat de rivier steeds ondieper wordt, besluit Cornelis op 24 juni dat het tijd wordt om terug te keren. Vanuit Den Haag heeft hij de opdracht gekregen om nog voor langere tijd in de monding van de Theems te blijven liggen. Op deze manier kan er druk worden gezet op de onderhandelingen met de Engelsen die op dat moment gaande zijn in Breda. De vloot blijft nog tot zeker eind juli voor de kust van Engeland liggen.

Nadat Cornelis weer aan boord is gekomen van het schip de Zeven Provinciën, schrijft hij, behalve over de zaken die in Engeland gebeuren, nogmaals over zijn klerken.

‘De clercquen, mette verscreven missive overgesonden, souden noch wel een jaer dienen school te gaen, om te leeren schrijven; edoch om die luyden niet te affronteren, sal deselve bij mij behouden.’

Ze zijn echter niet bekwaam om iets aan te dicteren, aldus Cornelis.¹³

Vrede

Op 31 juli 1667 werd de Vrede van Breda getekend, waarmee de Tweede Engelse Zeeoorlog ten einde kwam. Door de winst tijdens de tocht naar Chatham pakte het verdrag positief uit voor de Republiek. Als vertegenwoordiger van de Staten-Generaal aan boord van de vloot heeft Cornelis een belangrijke rol gehad in de tocht. Zowel Johan als Cornelis ontvingen veel lof voor hun rol in het beëindigen van de oorlog. Cornelis liet zich naar aanleiding hiervan trots portretteren met als achtergrond scenes uit de Tocht naar Chatham.

Dit jaar is het 350 jaar geleden dat deze belangrijke gebeurtenis plaatsvond. In het kader hiervan organiseert de vereniging Vrienden van De Witt op 23 en 24 juni 2017 een Engelstalige conferentie. Meer informatie over het programma vindt u hier.

~ Marinka Joosten

Lees ook: De Tocht naar Chatham: alles in de fik!
Boek: De ware vrijheid – De levens van Johan en Cornelis de Witt
Boek: Hollands Glorie – Zeeslagen in de Gouden Eeuw

Noten

Huygens ING werkt momenteel aan de digitalisering van een deel van het brievenarchief van raadpensionaris Johan de Witt (1625-1672). Het gaat in eerste instantie om brieven uit de zesdelige bronneneditie van Nicolaas Japikse en Robert Fruin: Brieven aan en Brieven van Johan de Witt (Den Haag 1906-1919). Deze digitale collectie wordt de komende jaren uitgebreid met gegevens van de ongepubliceerde brieven, om zo een digitale catalogus te worden voor de volledige correspondentie van Johan de Witt. Met een team van stagiaires en gastonderzoekers onder leiding van Ineke Huysman (onderzoeker Huygens ING) wordt momenteel hard gewerkt aan de invoer van de metadata van de brieven van en aan Johan de Witt. Projectmedewerkers bloggen zo nu en dan over het project. Sommige van die blogs, zoals bovenstaande, worden ook op Historiek gepubliceerd.