Ötzi de IJsmummie – Een mummie in de Alpen

Ötzi, ook wel bekend als de ijsmummie, is de bijnaam van een goed bewaard gebleven natuurlijke mummie van een man die ongeveer 5.300 jaar geleden leefde. Zijn lichaam werd in 1991 ontdekt bij de zogeheten Similaun-gletsjer in de Ötztaler Alpen, op de grens van Italië en Oostenrijk. Het gaat om de oudste menselijke mummie die ooit in Europa is gevonden.

Al decennialang buigen onderzoekers zich over Ötzi. Wetenschappers proberen zoveel mogelijk feiten over de gletsjermummie boven tafel te krijgen en zo ook meer inzicht te krijgen in het leven in de Nieuwe Steentijd. De vraag is onder meer wat de man precies deed in dit onherbergzame gebied. Er is weleens geopperd dat de prehistorische man, die ongeveer 45 jaar oud was toen hij stierrf, werd verstoten door zijn gemeenschap. Anderen opperden dan weer dat Ötzi mogelijk een soort mijnwerker was en in de bergen op zoek ging naar nieuwe ertsvindplaatsen. Of hij was een herder, jager of zelfs sjamaan.

Met behulp van moderne onderzoekstechnieken zijn steeds meer feiten boven tafel gekomen. Zo vermoedde men aanvankelijk dat Ötzi in de bergen door uitputting om het leven kwam, nadat hij lange tijd was blootgesteld aan de barre kou. Röntgenonderzoek toonde in 2001 echter aan dat er een vuurstenen pijlpunt vastzit in de linkerschouder van de ijsmummie. Die zou een slagader hebben geraakt. Het lijkt hierdoor waarschijnlijker dat de man doodbloedde nadat hij van dichtbij met een pijl in de rug werd neergeschoten. Na deze aanval zou zijn belager hem op zijn buik hebben gedraaid, zodat hij de pijl uit het lichaam kon trekken. Deze draaiing zou ook de opmerkelijke stand van Ötzi’s linkerarm verklaren. De pijlpunt bleef in het lichaam achter.

De kleine rotsachtige holte waar Ötzi na de aanval in belandde, zou al snel zijn bedekt door gletsjerijs, waardoor zijn lichaam uitzonderlijk goed bewaard bleef.

Tientallen tatoeages

Uit onderzoek is verder gebleken dat Ötzi ongeveer 1,6 meter lang was en circa vijftig kilo woog. De afgelopen decennia kwam de mummie herhaaldelijk in het nieuws. Zo ontdekten onderzoekers in 2007 bijvoorbeeld dat Ötzi aan artritis leed, drie galstenen had en ooit zijn neus en enkele ribben brak. Ook trof men in zijn lichaam de bacterie aan die de ziekte van Lyme veroorzaakt en men vond archeologisch bewijs dat zijn haar ooit werd geknipt.

Op de huid van Ötzi zijn een groot aantal kleine blauwe lijnen aangetroffen. Deze lijntekeningen, 61 in totaal, zijn door onderzoekers geïnterpreteerd als vroege tatoeages. Aangezien het merendeel van deze vermeende tatoeages, die vermoedelijk van roet zijn gemaakt, aangetroffen werden op plekken van het lichaam die ook binnen de acupunctuur worden gebruikt, houden de onderzoekers het voor mogelijk dat ze een medisch doel hadden, bijvoorbeeld om pijn te bestrijden.

De Nederlandse tweelingbroers Adrie en Alfons Kennis maakten in 2011 een reconstructie van de ijsmummie. Het duo maakte hiervoor een groot aantal 3D-foto’s van het skelet en baseerde zich zoveel mogelijk op de wetenschappelijke informatie die op dat moment beschikbaar was. Zo was bijvoorbeeld al duidelijk dat Ötzi een vrij spits gezicht had. De broers vermoedden verder dat Ötzi donkerbruin haar had, omdat zijn ogen ook die kleur hadden. Vanwege zijn relatieve ouderdom zou hij echter ook al grijze haren hebben gehad.

Kleding en attributen

Ook de kleding van Ötzi is onderwerp geweest van uitvoerig onderzoek. De man droeg een bontjas zonder voering, gemaakt van aan elkaar genaaide stukken steenbok-, gems- en hertenhuid. Daarnaast droeg Ötzi schoenen die deels gemaakt zijn van berenhuid en hertenleer en voor extra warmte opgevuld werden met hooi.

Bij de ijsmummie trof men verder onder meer beenbeschermers van geitenleer aan, evenals een gordel met gordeltasje en een cape, die hem extra tegen de kou moest beschermen.

Zes mossoorten en een stem

Ötzi kan met recht de meest onderzochte mummie ter wereld genoemd worden. Onderzoekers slaagden erin zijn DNA te ontrafelen en onderzochten ieder deel van zijn lichaam, van binnen en van buiten. Zo werd bijvoorbeeld ook duidelijk dat de mummie niet minder dan zes verschillende mossoorten in zijn maag heeft. Dat mos kreeg hij binnen tijdens het innemen van eten en drinken, doordat hij zijn voedsel in mos verpakte. Hij zou het mos echter niet alleen bij zijn voedsel hebben gebruikt, maar ook bijvoorbeeld om wonden mee te behandelen. Aangezien één van de mossoorten niet voorkwam in het gebied waar ֖–tzi werd gevonden, concluderen de onderzoekers dat hij een reiziger moet zijn geweest. Andere onderzoek toonde dan weer aan dat de man opgroeide in het gebied waar hij overleed.

Vlak voor zijn dood zou Ötzi tot slot een stuk rendiervlees hebben gegeten.

Ook bijzonder is dat wetenschappers er in 2016 in slaagden de stem van de mummie (ongeveer) na te bootsen. Hiervoor werd de mummie eerst door een CT-scan gehaald zodat de vorm van Ötzi’s stembanden en het spraakkanaal bestudeerd konden worden. Vervolgens werden enkele correcties aangebracht, waarbij men rekening hield met een beschadigd tongbeen en nekwervels die in de loop der tijd verschoven. Uiteindelijk kwam men zo tot de conclusie dat de stem van de mummie een frequentie tussen de 100 en 150 hertz moet hebben gehad. Tijdens een congres in Bolzano liet men vervolgens horen hoe de stem ongeveer moet hebben geklonken. De wetenschappers erkenden wel dat dit niet al te serieus moest worden genomen:

“We kunnen niet beweren dat we Ötzi’s oorspronkelijke stem hebben gerecreëerd, want daarvoor missen we cruciale gegevens. Maar met twee gegevens – de lengte van zijn stembanden en zijn spraakkanaal – zijn we wel tot een redelijke benadering van zijn stem gekomen.”

Vindersloon

Aanvankelijk duidde men de mummie in de media aan als de Similaun-man, naar de gletsjer waar hij in 1991 werd gevonden. Later werd hij vernoemd naar het omliggende ֖tztal. De Duitse bergbeklimmers die de mummie vonden, Helmut en Erika Simon, raakten na de vondst verwikkeld in een lange juridische strijd met de autoriteiten van de Italiaanse regio Zuid-Tirol. De twee wilden erkend worden als ontdekkers en eisten vindersloon. Negentien jaar na hun ontdekking, Helmut Simon was toen inmiddels al overleden, bepaalde een rechter uiteindelijk dat de twee bergbeklimmers recht hadden op 175.000 euro vindersloon.

De ijsmummie is tegenwoordig te bezichtigen in het Zuid-Tiroler Archeologiemuseum in Bolzano. Vlakbij de plek waar Ötzi werd gevonden is verder een archeologisch park te vinden, met veel informatie over de mummie en een openluchtmuseum met gereconstrueerde huizen uit de tijd waarin hij leefde.

Boek: De Gletsjermummie

Bronnen ▼