Panamakanaal – Aanleg en geschiedenis

Het Panamakanaal is een 81 kilometer lang kanaal in Panama dat de Atlantische Oceaan verbindt met de Grote of Stille Oceaan en een belangrijke rol speelt in de internationale scheepvaart.

Voordat het Panamakanaal bestond, was een scheepsreis van New York naar San Francisco een hele onderneming. Om van het aan de oostkust van Amerika gelegen New York naar San Francisco te varen, moest men om de zuidelijkste kaap van Zuid-Amerika, Kaap Hoorn, heen. Een afstand van 21.000 kilometer die indertijd zeker een maand duurde.

Een snellere verbinding was dus gewenst. In 1870 stuurde de Amerikaanse marine daarom twee schepen uit naar Panama, dat toen nog onderdeel uitmaakte van Colombia, om op zoek te gaan naar een goede plek voor het graven van een kanaal. Een kanaal in Panama zou de zeereis van New York naar San Francisco enorm verkorten, tot ongeveer 8.000 kilometer.

Het aanleggen van een kanaal was echter geen eenvoudige opgave. Op het smalste punt moest nog steeds een afstand van 45 kilometer afgelegd worden en bovendien waren grote delen van het gebied moeilijk toegankelijk.

Anders dan vaak gedacht waren het niet de Amerikanen die startten met de bouw van het Panamakanaal. In 1881 begonnen de Fransen met de aanleg van de kunstmatige waterweg. Dit onder leiding van de Franse ingenieur en diplomaat Ferdinand de Lesseps, die eerder verantwoordelijk was geweest voor de aanleg van het Egyptische Suezkanaal. De Fransman besloot een kanaal op zeeniveau te graven langs de rivieren Chagres en de Rio Grande. Het kanaal zou grotendeels dezelfde route afleggen als een reeds in 1850 met veel moeite aangelegde spoorlijn.

In Panama bleek het aanleggen van de waterverbinding echter zeer moeilijk. Hoogteverschil in het kanaal maakte het werk lastig, maar de Fransen hadden vooral te kampen met de woeste natuur. Rond de vele moerassen en poelen kwamen veel muskieten voor en daarnaast was er geen goede waterafvoer. Veel arbeiders, naar schatting zo’n 22.000, stierven en het geld vloog er door. In 1889 ging het bedrijf van Ferdinand de Lesseps failliet en werd het werk stilgelegd.

De Amerikanen besloten in 1903, onder leiding van toenmalig president Theodore Roosevelt, te proberen het kanaal alsnog aan te leggen. Inmiddels was duidelijk dat muskieten malaria verspreidden. De Amerikanen legden daarom, voor ze begonnen met de werkzaamheden, een aantal moerassen – broedplaatsen van de muskiet – droog. De Amerikaanse legerarts William Gorges was voor een groot deel verantwoordelijk voor de bestrijding van malaria.

Een onafhankelijk Panama

In zeker zin bezorgde het Panamakanaal de Panamezen hun onafhankelijkheid. Het land was tot 1821 eigendom van Spanje en werd kort hierna ingenomen door buurland Colombia. Omdat de Amerikanen het kanaal aan wilden leggen wendden zij zich tot Colombia, maar dat land wilde geen verdrag ondertekenen over de aanleg van het kanaal. Op aanmoediging van president Theodore Roosevelt verklaarde een groep Panamezen zich hierop onafhankelijk. Die onafhankelijkheid werd onmiddellijk erkend door de Verenigde Staten. De nieuwe staat sloot hierna vrijwel direct een verdrag met Washington. Vastgelegd werd dat 1400 vierkante kilometer Panamees grondgebied overgedragen werd aan de Verenigde Staten. Het land kreeg daarnaast toestemming voor de aanleg van het belangrijke kanaal.

De Amerikanen begonnen in 1907 onder leiding van kolonel George Washington Goethals met hun werk. Anders dan de Fransen besloten de Amerikanen geen kanaal op zeeniveau te maken maar een kanaal met sluizen, die schepen omhoog en omlaag moesten tillen. De Amerikanen staken in totaal zo’n 375 miljoen dollar in de aanleg.

Het werk duurde zeven jaar en was nog altijd een gevaarlijke onderneming. Voor de aanleg van het Panamakanaal gebruikten de Amerikanen maar liefst 61 miljoen pond dynamiet. Gedurende de werkzaamheden overleden er veel minder arbeiders dan tijdens de Franse werkzaamheden. Toch stierven er nog ongeveer 5.600. Toen op 15 augustus 1914 een Amerikaanse stoomschip als allereerste door het voltooide kanaal voer, was Theodore Roosevelt al geen president meer. Vanwege de Eerste Wereldoorlog duurde het hierna nog tot 1920 voor het kanaal echt intensief gebruikt werd.

Sluizen en tol

Schepen in het Panamakanaal overbruggen 26 meter hoogte via drie sluizen: de Miraflores-, Pedro Miguel- en Gatunsluizen. Een tocht door het beroemde kanaal duurt op dit moment gemiddeld zo’n acht uur en jaarlijks maken meer dan 14.000 schepen er gebruik van. Hoewel de tol aanzienlijk is (gemiddeld zo’n 27.000 euro, maar vaal nog veel meer) is dit nog steeds goedkoper dan helemaal om Zuid-Amerika heen varen. Soms valt de te betalen tol overigens mee. De Amerikaan Richard Halliburton hoefde in 1928 slechts 36 dollarcent te betalen toen hij in tien dagen tijd door het hele kanaal zwom.

Eigendom Panamakanaalzone

Inmiddels is de Panamakanaalzone geen eigendom meer van de Verenigde Staten, maar hoort de strook gewoon bij Panama. Tot eind jaren zeventig was de zone geheel eigendom van de Verenigde Staten. Veel Panamezen waren echter van mening dat de strook en het kanaal hun rechtmatig bezit waren. In 1964 brak over deze kwestie een studentenopstand uit, waarbij ruim twintig doden vielen. Onder president Jimmy Carter werd de relatie tussen de twee landen uiteindelijk verbeterd en werd een verdrag (1977) ondertekend waarmee de stapsgewijze overdracht van de kanaalzone aan Panama werd geregeld. Pas in 1999 werd het hele gebied echter aan het land overgedragen.

In december 2024 dreigde de verkozen Amerikaanse president Donald Trump het Panamakanaal weer terug te vorderen, tenzij Panama de doorvaarttarieven voor Amerikaanse schepen zou verlagen. Deze uitspraken leidden tot protesten in Panama-Stad, waar demonstranten voor de Amerikaanse ambassade foto’s van Trump verbrandden en leuzen scandeerden tegen buitenlandse inmenging. De Panamese president José Raúl Mulino verklaarde in een reactie dat “elke vierkante meter van het kanaal en de aangrenzende zone” eigendom van zijn land zal blijven.

Voor Panama vormt het kanaal een van de grootste inkomstenbronnen, maar volgens Trump rekent het land exorbitante tarieven terwijl Amerika in het verleden juist ‘buitengewoon vrijgevig’ is geweest.