De Patriottentijd (1781-1787) – Patriotten tegen prinsgezinden

De Patriottentijd (1781-1787) was een periode van politieke spanningen tussen aanhangers van stadhouder Willem V (1748-1806) en de patriotten, kritische burgers die de stadhouder beschuldigden van het verval van de Republiek en meer politieke inspraak eisten.

Wat aan de Patriottentijd vooraf ging

De Gouden Eeuw was in de tweede helft van de achttiende eeuw definitief voorbij. De Republiek was in verval geraakt en had haar machtspositie verloren aan Engeland. Hoe de nieuwe verhoudingen lagen werd duidelijk in de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784), een oorlog die Engeland glansrijk won.

Van grote invloed op de Patriottentijd, als voorbeeld van hoe je een democratie zou kunnen inrichten, was de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (4 juli 1776). Na de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783) maakten de Amerikaanse kolonisten zich definitief vrij van het door hen ervaren dwingende juk van de Engelse koning.

Begin van de Patriottentijd: ‘Aan het volk van Nederland’

In de nacht van 25 op 26 september 1781 publiceerde een anoniem persoon een patriottisch pamflet, Aan het volk van Nederland, dat tot veel discussie en onrust leidde in de Republiek. Later bleek het pamflet geschreven te zijn door de Overijsselse edelman Joan Derk van de Capellen tot den Pol (1741-1784). De vrij lange brochure van Van der Capellen tot den Pol eindigde met de volgende zinsneden:

Laat Uw gecommitteerden U van tijd tot tijd door middel van de drukpers in het publiek en openlijk verslag doen van hun verrichtingen. Zorg voor de vrijheid van drukpers, want zij is de enige steun van Uw nationale vrijheid. Als men niet vrij tot zijn medeburgers kan spreken, en hen niet bijtijds kan waarschuwen, dan valt het de onderdrukkers van het volk al zeer gemakkelijk hun rol te spelen. Daarom is het dat zij wier gedrag geen onderzoek kan velen, altijd zo tegen de vrijheid van schrijven en drukken ageren en wel graag zouden zien dat er niets gedrukt of verkocht zou worden zonder toestemming.

Wapent U allen, verkiest zelf degenen die U bevelen moeten, en gaat (evenals het volk van Amerika waar geen druppel bloed gevloeid is, voordat de Engelsen hen eerst hebben aangevallen) in alles met kalmte en bescheidenheid te werk, en Jehova, de God der Vrijheid, die de Israelieten uit het diensthuis heeft geleid en hen tot een vrij volk gemaakt, zal onze goede zaak ongetwijfeld ook ondersteunen.

Ik ben,
Volk van Nederland!
Waarde medeburgers!

Uw getrouwe medeburger.

Ostende
den 3 september 1781.

Twee kampen

Hierna ontstonden er twee kampen: de aanhangers van Willem V en de patriotten. De Republiek werd bedolven onder pamfletten, brochures, spotprenten en tijdschriften, die het verval van de Republiek in kaart brachten en de andere partij bekritiseerde en probeerde oplossingen aan te dragen. In de spotprenten werden de patriotten voorgesteld als ‘Kezen’ – vermoedelijk vernoemd naar een van hun leiders Cornelis (Kees) de Gijselaar (1751-1815) uit Dordrecht, waarbij de ‘keeshond’ hun geuzenmerk werd -, terwijl de stadhoudersgezinden vooral als zwijnen afgebeeld werden.

Geleidelijk kreeg de discussie ook een nationalistische toon: mensen voelden zich in toenemende mate burger van de Republiek als geheel en niet alleen van hun eigen streek of stad. En: ze wilden hun opvattingen over politiek bestuur met geweld doorvoeren, indien dat nodig was. De patriotten richtten daarom zogenoemde vrijkorpsen op. Dit waren clubs van burgers die zich wapenden, met als doel de macht over te nemen. Hierop vluchtte stadhouder Willem V uit Den Haag – waar de patriotten een groeiende invloed hadden – en vertrok naar Nijmegen.

In verscheidene steden dwongen de patriotten tot het aanstellen van patriotse bestuurders. Vaak dreigden ze dan met hun vrijkorpsen. In bijvoorbeeld Utrecht kwam in 1786 op deze manier een volledig democratisch gekozen bestuur aan de macht.

Goejanverwellesluis

In 1787 stuurde de koning van Pruisen een leger naar de Republiek om de orde te herstellen, nadat zijn zus Wilhelmina van Pruisen (1751-1820) – de vrouw van Willem V – bij Goejanverwellesluis (nabij Gouda) door een groep patriotten was tegengehouden. Het Pruisische leger versloeg de patriotten met gemak.

Ten gevolge van de Franse Revolutie van 1789 en de opmars van de Fransen in Europa, kwam er alsnog een einde aan de Republiek. Veel patriotten die in 1787 uitgeweken waren naar Frankrijk keerden toen terug en stichtten met de Fransen de Bataafse Republiek (1795-1806).

Bronnen ▼