Protestanten – Herkomst van het begrip

Het begrip protestanten zal weinig Nederlanders vreemd in de oren klinken. De aanduiding is al bijna 500 jaar oud. Wanneer ontstond deze term en waar precies? Een korte geschiedenis van het begrip protestant.

De Rijksdag van Spiers in 1529

Nadat Maarten Luther in oktober 1517 zijn 95 stellingen tegen de Rooms-Katholieke Kerk openbaar maakte, brak de Reformatie aan. In het Heilige Roomse Rijk ontstond een situatie waarin zich religieoorlogen voordeden. Een van de ijkpunten was de Tweede Rijksdag in Spiers in april van 1529. Op deze Rijksdag viel het besluit dat de Duitse vorsten géén geloofsvrijheid hadden. Ze moesten het katholieke geloof uitdragen en aanhangen. Dit besluit stond haaks op een eerder besluit van de Eerste Rijksdag van Spiers in 1526, die onder leiding van keizer Karel V besloot dat de vorsten in Duitsland vrijheid van religie hadden. Dat besluit viel vooral omdat de keizer in oorlog was met Frankrijk en de steun van de Duitse koningen nodig had in de oorlog.

De ‘Protestatie’ van de lutherse vorsten en steden

Tegen het besluit om het protestantisme en de Hervorming een halt toe te roepen, kwamen vijf lutherse Duitse koningen en enkele Duitse steden in verzet en tekenden protest aan. Hun officiële proteststem tegen de religieuze dwang staat bekend als de Protestatie van Speyer of Protestatie van Spiers van 19 april 1529.

Dit document wordt wel aangemerkt als het ‘Geboortemoment van het protestantisme’, terwijl de betrokken lutherse vorsten en steden aangeduid werden als Protestanten. De vorsten in kwestie waren de eersten die de naam ‘protestant’ droegen. Het Duitse woord ‘protestant’ is weer afgeleid van het Latijnse begrip protestans: hij die protesteert, actie voert of getuigt.

Het begrip protestant is sinds ongeveer de jaren 1540 in de Nederlandse taal bekend, maar werd aanvankelijk – tot het begin van de achttiende eeuw – niet veel gebruikt. Over het gebruik van ‘protestant’ in de Nederlandse taal lezen we in een interessant artikel van H. Bolhuis nog het volgende:

In een brief van Willem van Oranje uit 1562, in de Duitse taal, gaat het over de ‘protesterende vorsten en stenden (standen) in Duitsland’. (…) Hugo de Groot bezigt, in een Latijnse brief uit 1615, het woord “Protestantes” reeds als een verzamelnaam tegenover “Romanenses”. In correspondentie met de Britse kerkelijke pacifist John Dury doet hij hetzelfde. (…) In 1688 steekt stadhouder Willem III met een vloot over naar Engeland en verdrijft de r.k. vorst Jacobus II. De strijdleus was: “Voor de protestantse religie en de vrijheden van Engeland”. Eenmaal koning, zou Willem III het woord protestant vaker gebruiken, dan destijds in ons land geschiedde.

Onder invloed van vertaalde Engelse vlugschriften kwam het begrip ‘protestanten’ vanwege de achttiende eeuw mee in zwang in de Nederlandse taal. Bolhuis schrijft hierover:

In Nederland kwam het woord protestant(s) veel voor in uit het Engels vertaalde vlugschriften. Het wordt omstreeks 1700 algemeen gebruikt. Na 1712 in kennisgevingen (plakkaten) van de Gereformeerde (Hervormde) Kerk. In Duitsland bestond aanvankelijk weinig sympathie voor de naam “protestant”. In de achttiende eeuw wordt hij algemeen gebruikt.

Bronnen ▼