In 1858 werd de zesjarige Edgardo Mortara ontvoerd uit zijn ouderlijk huis in Bologna. Zijn ouders en broers en zussen konden niets anders doen dan toekijken toen hun zoon of broertje werd meegenomen door geüniformeerd mannen. Er werd geen losgeld geëist, noch was het de bedoeling van de daders om de ouders of het kind te krenken.
Een bevel van inquisiteur Pier Gaetano Feletti van het Heilig Officie lag ten grondslag aan de verwijdering van het jongetje uit het joodse gezin. Het was de geestelijke ten ore gekomen dat Edgardo als baby stiekem was gedoopt door de katholieke ex-huishoudster van het gezin Mortara. Dit betekende volgens het canonieke recht dat het kind katholiek was geworden en niet opgevoed mocht worden binnen een joods huishouden. Daarom werd hij, tegen de wil van zijn ouders, overgebracht naar een catechesehuis waar hij door katholieke geestelijken werd opgevoed tot een devoot katholiek.
Het verhaal over deze kidnapping werd recent door de Italiaanse regisseur Marco Bellocchio verfilmd onder de titel Rapito (ontvoerd). Bellocchio is in Italië al sinds de jaren zestig actief als succesvol filmschrijver en -regisseur en ontving ik 2021 de Palme d’honneur op het Filmfestival van Cannes voor zijn decennialange bijdrage aan de cinema. Zijn film over de ontvoering van de joodse jongen ging in première tijdens het filmfestival in Cannes van 2023.
Oorspronkelijk had Amerikaanse topregisseur Steven Spielberg belangstelling om deze geschiedenis te verfilmen, maar die liet het uiteindelijk toch over aan zijn Italiaanse collega. Bellocchio gaf in een interview tijdens de filmpremière toe dat hij van tevoren niets wist van de door hem verfilmde historische gebeurtenis. Samen met Susanna Nicchiarelli, die sinds 2000 actief is als scriptschrijver en regisseur, schreef hij het script, dat is gebaseerd op het werk van de Italiaanse journalist Daniele Scalise en de Amerikaanse historicus David Kertzer.
Commotie
De film begint met het moment dat gendarmes Edgardo komen ophalen. Bologna is dan nog onderdeel van de Kerkelijke Staat (756-1870) en wordt geregeerd door paus Pius IX. Uit ‘barmhartigheid’ staat de heilige vader het toe dat de jongen nog vierentwintig uur langer bij zijn ouders mag blijven. Met bewakers, die ’s nachts zelfs post vatten in de ouderlijke slaapkamer, wordt het gezin daarbij geen enkele privacy gegund, bang als de autoriteiten zijn dat de jongen aan hen ontsnapt.
Nadat Edgardo door katholieke functionarissen wordt meegenomen naar Rome willen zijn ouders niets liever dan dat hun zoon zo snel mogelijk terugkeert. Smeekbeden gericht aan de paus halen echter niets uit. Zowel binnen als buiten Italië ontstaat er via de pers commotie over de ontvoering, maar ook daardoor laat Pius IX zich niet vermurwen. In zijn werkkamer, met op de muur achter hem een enorme wereldkaart, spreekt hij tegen zijn adviseur de volgende woorden uit:
We kunnen alles verliezen behalve een ziel die Christus met zijn bloed heeft veroverd. Ik ben de Paus. Ik hoef me alleen aan God te verantwoorden.
Behalve de kidnapping in 1858 spelen de rechtszaak tegen inquisiteur Pier Gaetano Feletti in 1860 en de verovering van Rome in 1870 door het Italiaanse leger een rol in de film. De rechtszaak vond plaats nadat de paus zijn politieke gezag in Bologne was verloren. Feletti werd aangeklaagd voor de ontvoering van Edgardo. Hij verdedigde zich door te stellen dat hij slechts had gehandeld volgens het toen geldende recht en werd vrijgesproken.
In de film zien we hoe de aanklagende partij probeert de vroegere bediende van de familie Mortara in een kwaad daglicht te zetten. De vrouw zelf verklaart echter dat ze met zuivere bedoelingen had gehandeld: toen de jonge Edgardo ziek was vreesde ze dat hij zou sterven en door hem eigenhandig te dopen redde ze zijn ziel. Zes jaar later liet ze zich omkopen door Feletti en verraadde ze haar vroegere werkgevers.
Een nieuwe ‘familie’
De meeste aandacht in de film gaat uit naar Edgardo zelf. Van een jochie dat zijn familie mist, verandert hij in een leergierig kereltje dat zich steeds meer thuis voelt binnen zijn katholieke ‘familie’. Edgardo wordt door twee acteurs gespeeld: Enea Sala (als zesjarige) en Leonardo Maltese (als zestienjarige). Op het eind is hij een devoot katholiek en heeft hij afstand genomen van zijn joodse achtergrond. Dat komt overeen met de werkelijkheid, want de in 1923 tot priester gewijde Mortara bleef tot zijn dood in 1940 het katholieke geloof trouw.
Ik heb de film niet gemaakt om een politiek punt te maken of om stelling te nemen tegen de kerk. Deze film is er niet op uit om de ene partij tegenover de andere te plaatsen. Het lot van deze man [Edgardo Mortara] sprak me aan en inspireerde me. Zijn verhaal vervulde me met gevoel en spanning. Die emoties maakten de weg vrij om de film vorm te geven. Mijn sympathie ligt duidelijk bij het kind dat een daad van extreem geweld onderging.
Een dogmatische paus
Naast de starre inquisiteur is de enige onsympathieke figuur in de film de arrogante paus, die in een veranderende wereld weigert zich aan te passen. Al wordt ook hij niet als kwaadaardig monster neergezet, maar als iemand die oprecht gelooft dat wat hij doet Gods werk is. Hij voelt een grote druk om het pauselijke gezag te handhaven. De kerkvader, die wordt gespeeld door Paolo Pierobon, is zelfs in een voor een geintje, zo zien we in een scène waarin hij Edgardo tijdens een spelletje verstoppertje met andere kinderen verbergt onder zijn pauselijke gewaad.
In de film worden de joodse en katholieke rituelen met elkaar vergeleken, maar steeds met eerbied. Het is de ongecontroleerde macht van de dogmatische paus die wordt veroordeeld. Dit komt het sterkst naar voren in de scène waarin de religieus leider de zestienjarige Edgardo dwingt om met zijn tong kruisjes te tekenen op de kerkvloer, om te bewijzen dat hij geen tegenspraak duldt.
Op het einde van de film zien we hoe Rome wordt veroverd door Italiaanse troepen waarna de macht van de kerkvorst wordt beteugeld. Dit was een belangrijk moment in de geschiedenis van de katholieke kerk en vormde het sluitstuk van de Italiaanse eenwording. Hierna fungeerde de paus voornamelijk nog als geestelijk leider en niet als alleenheerser over een groot grondgebied. Bij de beteugeling van de macht van de paus had de controverse omtrent de ontvoering van Edgardo Mortara een rol gespeeld.
Met eerbied
Rapito is opgenomen in Italië en dat levert fraaie beelden op van Italiaanse straatgezichten en katholieke pracht en praal. Ter ondersteuning van sommige scènes is voor bombastische muziek gekozen, maar deze accentuering was niet nodig geweest, want de bepalende momenten zijn ingrijpend op zichzelf. Het is knap hoe de jongste acteur met zijn aandoenlijke bruine kinderogen de rol van Edgardo speelt. Ook als zestienjarige is hij iemand met wie je meeleeft. Mede dankzij het goede acteerwerk is de film geloofwaardig en het bekijken waard. Er wordt zonder sensatiezucht en met eerbied voor de religies een beeld gegeven van deze belangwekkende ontvoering en de betekenis daarvan in een periode waarin het Italië van tegenwoordig werd gevormd. Wetende dat tegenwoordig Oekraïense kinderen uit naam van een hedendaagse despoot worden ontvoerd en ‘gerussificeerd’ heeft de film ook een actuele betekenis.
‘Rapito’ wordt in Nederland gedistribueerd door Cherry Pickers Filmdistributie en draait vanaf 22 februari 2024 in de bioscoop. Het in het artikel aangehaalde interview met Marco Bellocchio is hier te lezen.
