Reconstructie van een verloren Joodse gemeenschap

Zeventig jaar lang lag het ongebruikt in een kast in zijn ouderlijk huis in Roslyn op Long Island, een blik met daarin een filmrol met beelden van de Europareis van de grootouders van schrijver Glenn Kurtz. Aan boord van stoomschip de Nieuw Amsterdam van de Holland-Amerika Lijn, een bezoek aan Volendam en een wandeling door de Zwitserse bergen; opmerkelijk is het allemaal niet. Behalve de drie minuten van de film waarin het reisgezelschap een Poolse provincieplaats aandoet, waarvan een groot deel van de bevolking een paar jaar later door de nazi’s vermoord zou worden.

Eigenlijk was Kurtz van plan een roman te schrijven waarin zijn hoofdpersonage geobsedeerd raakt door een oude filmrol die ze op een vlooienmarkt aantreft. Wie zijn de mensen in de film en wat is er van hen geworden? Het lijkt te mooi om waar te zijn, maar het is bijna hetzelfde als wat de schrijver tijdens de voorbereiding van zijn roman zelf overkomt. De film van zijn ouders die hij aantreft brengt hem op het spoor van een Pools stadje, waarvan een groot deel van de bevolking Joods is. Aanvankelijk is hij in de veronderstelling dat het de sjtetl Berezne betreft, de geboorteplaats van zijn grootmoeder aan de grens van Polen en Oekraïne. Na contact te hebben gelegd met onder andere een filmarchivaris van het United States Holocaust Museum, die de familiefilm als uniek beschrijft, ontdekt hij echter dat het gaat om het zesenvijftig kilometer ten noordwesten van Warschau gelegen handelsstadje Nasielsk, de geboorteplek van zijn grootvader.

David Kurtz en zijn echtgenote Liza, de grootouders van de auteur, waren welvarende Joden die al voor 1900 hun moederland Polen verruilden voor de Verenigde Staten. Hun reisje naar Europa in 1938 was iets wat mensen van hun stand zich konden veroorloven. De kans om de locaties te bezoeken waar hun wortels lagen, lieten ze niet liggen. De drie minuten film die David in zijn geboorteplaats opnam met zijn Kodak 16mm filmcamera, tonen onder andere een mensenmenigte die zich voor de synagoge verzameld heeft om een blik op te vangen van de Amerikaanse gasten. Het besef dat een jaar na het bezoek van de Amerikanen de Duitsers het stadje zouden bezetten en dat het merendeel van de 3.000 Joodse bewoners tijdens de daaropvolgende jaren gedood zou worden, maakt de opname van bijzondere waarde. Ook omdat er nauwelijks bewegende beelden zijn overgeleverd van Joodse gemeenschappen in het vooroorlogse Polen.

Glenn Kurtz raakt, net zoals de hoofdpersoon in zijn nooit geschreven roman, geobsedeerd door de mensen en locaties die vastgelegd zijn in de drie minuten film. Hij gaat op zoek naar overlevenden, geen gemakkelijke opgave aangezien minder dan 100 Joodse Nasielskers de Holocaust overleefden en de tijd inmiddels voortgeschreden is. Desondanks weet de auteur meerdere oud-Nasielskers op te sporen, waaronder de in Florida woonachtige Morry Chandler die voor zijn emigratie naar de Verenigde Staten Moszek Tuchendler had geheten. Hij overleefde als enige van zijn gezin de oorlog door te ontsnappen uit het getto van Warschau en zich daarna voor te doen als katholieke jongen in een boerderij op slechts vijftig kilometer van vernietigingskamp Treblinka. Het was zijn kleindochter die hem zeventig jaar later per toeval ontdekte in de film, die op de website van het Amerikaanse Holocaustmuseum was gepubliceerd. Het is dankzij vele van zulke toevalligheden die gedurende het onderzoek van de schrijver plaatsvinden, dat hij het vooroorlogse leven van de Joden in Nasielsk en dat tijdens de oorlog voor een groot deel weet te reconstrueren.

Puzzelstukjes

Tot in de kleinste details vertelt Glenn Kurtz hoe hij in contact kwam met overlevenden en wat hij verder deed om een verloren gemeenschap tot leven te wekken. Hij bracht ook een bezoek aan de stad, waarvan de huizen en winkels die eens hadden toebehoord aan Joden al tijdens de oorlog door niet-Joodse Polen in bezit waren genomen. Het is een fascinerend verslag, mede dankzij de getuigenissen van oud-Nasielskers over hun leven in Polen en beproevingen in oorlogstijd. Kurtzs nieuwsgierigheid naar de feiten en de voldoening als hij weer een puzzelstukje op zijn plek heeft gelegd, zijn inspirerend en herkenbaar voor iedereen die zich bezighoudt met historisch onderzoek. De grote hoeveelheid namen en het door elkaar heen lopen van verschillende getuigenissen maken het boek echter niet altijd gemakkelijk leesbaar. Het bevat zoveel informatie over de sociale- en familieverhoudingen in het provinciestadje dat je soms het spoor bijster raakt.

Ondanks de ongedoseerde hoeveelheid gegevens waarmee de auteur zijn lezers overstelpt, vormt het boek een waardig eerbetoon aan een geschiedenis die voorgoed verloren was gegaan als David en Liza Kurtz de stad niet bezocht hadden met hun filmcamera en hun kleinzoon niet geïntrigeerd geraakt was door de opnamen die al die jaren bewaard gebleven waren. Als de filmrol niet al eens eerder op videoband was overgezet en de schrijver de filmrol nog veel langer ongeopend had laten liggen, dan zou de film nooit meer af te spelen zijn geweest. Ook filmmateriaal heeft, zelfs in ons digitale tijdperk, namelijk geen eeuwige levensduur. Het boek toont zo hoe geschiedenisonderzoek vaak samenhangt van toevalligheden en hoe elk snippertje informatie een ingang kan vormen naar nieuwe feiten. Behalve aan Nasielsk herinnert “Drie minuten in Polen” ook aan de vele andere Joodse gemeenschappen in Polen, die nimmer vastgelegd zijn in bewegende beelden en die jammerlijk in de vergetelheid zijn geraakt.

Boek: Drie minuten in Polen – Glenn Kurtz

De auteur over zijn boek