Rubens en vrouwen. Meteen doemen (denk)beelden van weelderige lijven op. Het barokke ‘schoonheidsideaal’ van de zestiende en zeventiende eeuw. Maar de kijk van Rubens op dames is veel meer dan dat: de portretten van zijn eigen vrouwen, zijn dochter, zijn opdrachtgeefsters, zijn Madonna’s, zijn Venussen en godinnen verraden een grote tederheid, zelfs bewondering voor het karaktervolle ‘schone geslacht’.
Rubens was drieënvijftig jaar toen hij in 1630 zijn tweede vrouw schilderde. Helena was zestien jaar. In hun tienjarig huwelijk schonk ze hem vijf kinderen. De laatste telg werd geboren na het overlijden van de schilder/vader. Helena, de mooiste vrouw van Antwerpen, Rubens adoreerde haar. De pas geridderde schilder/weduwnaar schrijft in een brief:
Ik besloot te (her)trouwen omdat ik vaststelde dat ik nog niet geschikt was voor het celibaat. Ik koos een jonge vrouw uit een fatsoenlijke, maar burgerlijke familie, hoewel iedereen mij aanraadde een vrouw van adel te nemen. Maar ik vreesde de hoogmoed, de algemene kwaal van de adel, zeker bij vrouwen. Daarom koos ik een meisje dat niet zou blozen wanneer zij me mijn penselen zag nemen. Om eerlijk te zijn, leek het me hard om de kostbare schat van de vrijheid te verliezen in ruil voor de omhelzingen van een oude vrouw. Brief aan de Franse astronoom-verzamelaar Nicolas-Claude Fabri de Peiresc, 1634
Het lijkt erop dat elke snoezig gezicht dat hij vanaf zijn tweede huwelijk schilderde, op Helena lijkt: een rond gezichtje met blonde krulletjes, een frou-frou en een blanke huid maar wel met vetrolletjes en huidplooien. Helena met haar vijf kleintjes is de borst voedende godin in het schilderij Venus, Mars en Cupido of Juno die uit haar borst melk spuit in De Geboorte van de Melkweg.
‘De Drie Gratiën’ toont dat Rubens’ naakten niet zozeer extreem geseksualiseerde afbeeldingen zijn, maar dat ze wel schoonheid verheerlijken. Hij schildert wat hij bewondert en op een respectvolle manier die vrouwen versterkt. Jennifer Scott, directeur van de Dulwich Gallery London
Maria, Maria
Misschien ligt de basis van het respect van Rubens wel bij zijn sterke moeder, Maria Pypelinckx (1538-1608). Pieter Pauwel was haar zesde kind en geboren in Siegen in Westfalen. Naar dat protestantse Duitse landsdeel was de familie gevlucht omdat er een zware straf op het hoofd van vader Jan Rubens stond. De Lutheraans denkende Pa Rubens had bovendien ‘gefrunnikt’ met Anna van Saksen, de eega van Willem de Zwijger.
Twaalf jaar later – na de dood van haar echtgenoot – keert Maria Pypelinckx terug naar de heimat Antwerpen. Ze voedt haar kinderen alleen op en is bedrijvig in de wolhandel.
De woelige tijdsgeest in de Zuidelijke (Spaanse) Nederlanden luwt begin zeventiende eeuw. Met de aartshertogen Albrecht en Isabella als voogden komt er een tijd van rust, politieke stabiliteit, economische en artistieke heropleving én katholieke contrareformatie. Rubens wordt de hofschilder van de voogdijvorsten en van de Jezuïeten. Rond zijn tweeëndertigste huwt hij (een eerste maal) met Isabella Brant (1591-1626), nicht van zijn schoonzus Maria de Moy die eerder dat jaar met zijn broer Philip was getrouwd. Rubens is getuige van dat huwelijk en schrijft bij die gelegenheid dat hij…
…niet anders kan dan het dienen van de dames.
Clara & Isabella
Dezelfde kwiekheid en intelligentie is ook te lezen in de ogen van Clara’s moeder, Isabella Brant, die drie jaar na haar dochter – vermoedelijk aan de pest – overlijdt. Dood was een ‘reisgenoot’ in het verleden.
Ik heb werkelijk een uitstekende gezellin verloren, die men met recht en rede kon, ja moest liefhebben, omdat zij geen enkele vrouwelijke ondeugd bezat; zij was niet grillig of zwak (sic), maar zo goed en zo oprecht. Tijdens haar leven was zij om haar deugden bemind en na haar dood beweend door iedereen. Een dergelijk verlies kost immens veel verdriet. Alleen de tijd kan deze wonde helen.
Moeder en dochter vereeuwigde Rubens al in De Maagd die het Kind aanbidt. Isabella als de Maagd Maria die zich zorgzaam over haar kind buigt en Clara dan wel als model voor Jezus. Het lichaampje van die slapende baby is anatomisch nogal krakkemikkig geschilderd.
De Prins van de schilders en de schilder van de prinsen, zoals Rubens in zijn tijd werd bestempeld, lijkt aanvankelijk niet het enorme talent te hebben dat zijn ‘leerling’ Antoon Van Dijck wel in de vingers had. Of de onstuimige Jacob Jordaens wiens talent Rubens bewonderde.
Misschien was Rubens wel eerder een cerebrale schilder die uiterst verstandig zijn kunstwerken wist te construeren. Intelligent moet de schilder wel geweest zijn want benevens een schilderloopbaan bouwde hij een internationale diplomatieke carrière uit.
De markiezin
Netwerken is blijkbaar geen hedendaagse strategie. Tijdens zijn studiejaren in Italië legt Rubens contacten. De opdrachten voor twee-en-twintig schilderijen voor het Parijse Palais du Luxembourg door de Franse moeder-koningin Maria de Medici zijn er een vermoedelijk gevolg van. Maar ook voor de Britse koning die hem een adellijke titel verstrekt en ook voor het imposante portret van de Genuese markiezin Maria Serra Pallavicino (1606). Daar zit – ietwat stijfjes – een karaktervolle dame in al haar glorie en weelde. Zijn emotionele intelligentie was een handige troef.
Elke dag stond hij om vier uur ’s ochtends op en woonde tweemaal per dag de mis bij.
De Duitse medicus Otto Sperling herinnerde zich veertig jaar later:
Rubens kon een conversatie onderhouden, terwijl hij schilderde. Tegelijkertijd las men luidop Tacitus voor en dicteerde hij eveneens een brief.
En toch heeft de bezige bij aandacht voor familie en vrienden. In de zomer vertoeft hij met zijn familie op het lommerrijke landgoed Het Steen in Elewijt, tussen Brussel en Antwerpen. Hij kocht het oude slot vijf jaar voor zijn dood. Zijn testament had de reumatische Rubens al opgemaakt en aan de dood dacht hij al jaren.
Ik verbruik mijn afnemende kracht veel. Er blijft geen tijd meer over om te genieten van de vruchten van zoveel werk. Nisi ut, cum hoc resciero doctor moriar (tenzij ik erin zal slagen als een wijzer man te sterven) – 1629
Maar de familieman die Rubens lijkt te zijn geweest, toonde oprecht respect en koestering voor de vrouwen in zijn leven. Zoveel is duidelijk:
Oppervlakkig lijkt zijn levensloop er eentje van patriarchaal, mannelijk succes. Maar de kern zijn de vrouwen die hij schilderde de vrouwen die hij liefhad en de vrouwen voor wie hij werkte. In zijn carrière als schilder en diplomaat portretteerde en sloot Rubens ook vriendschap met de machtigste vrouwen van de zeventiende eeuw. […] Tijdgenoten omschrijven Rubens als een uitzonderlijk charmante man, een innemende persoonlijkheid en van een uitstekende beschaafdheid. Maar hij moet ook een buitengewone intelligentie en een groot organisatietalent hebben gehad.Ben Van Beneden & Amy Orrock, de curatoren van de tentoonstelling in de Dulwich Gallery in Londen
De tentoonstelling Rubens & Women is nog tot 28 januari 2024 te bezichtigen in Dulwich Picture Gallery, Londen
Boek bij de tentoonstelling: Rubens & Women
