Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart

Het romanpersonage Sara Burgerhart is een fictieve vrouw, die voorkomt in het literaire werk van de bekende schrijfsters Betje Wolff (1738-1804) en Aagje Deken (1741-1804). Op 22 juni 2020 werd Sara Burgerhart opgenomen in de vijftig vensters van de Canon van de Nederland. Maar wat is er zo typisch aan dit romanpersonage? Een korte geschiedenis van de romanfiguur Sara Burgerhart.

Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782): een baanbrekende briefroman

Sara Burghart vorm het hoofdpersonage uit de briefroman Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart, die in 1782 gepubliceerd werd door Betje Wolff (het pseudoniem van Elisabeth Bekker) en Aagje Deken (Agatha Pieters Deken). Deze beroemde roman wordt beschouwd als de eerste echte Nederlandse roman uit de literatuurgeschiedenis van ons land.

Briefromans waren eind achttiende eeuw uniek voor hun tijd. Ze bestonden uit gefingeerde dialogen en briefwisselingen tussen mensen. Hiermee wekten briefromans de schijn op van authenticiteit. Briefromans beschreven geen avonturen of anekdotes, maar ontblootten de hersenspinsels, gevoelens en het denken van gewone mensen. Vaak betroffen de hoofdpersonage jonge mensen, die bezig waren (met pijn en moeite) volwassen te worden.

Kenmerkend voor de unieke roman van Wolff en Deken is verder dat daarin de belangrijkste waarden van de Verlichting vertolkt worden, met name vrijheid en gelijkheid. De fictieve hoofdpersoon, Sara Burgerhart, is in de roman een vooruitstrevende vrouw die op zoek gaat naar vrijheid, geluk en liefde. De roman werd indertijd beschouwd als vooruitstrevend, omdat deze de ontwikkeling van vrouwen een warm hart toe droeg. De roman Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart aan het feminisme koppelen gaat te ver. Maar er zaten zeker elementen in die aan deze latere beweging waren gerelateerd: vrouwen die zich lieten horen over (bijvoorbeeld) de politiek, zoals Wolf en Deken deden, en dames die hun grenzen opzochten.

Sara Burgerhart was een zelfbewuste en opstandige vrouw, die zich verzette tegen de dominante normen van haar tijd. Na de dood van haar ouders is Sara Burgerhart bij haar tante terechtgekomen, die echter nogal vroom en religieus is. Sara is uit ander hout gesneden en vooral op zoek naar vrijheid, geluk en liefde. Daarom gaat ze bij haar tante weg en komt ze in een tehuis voor jonge vrouwen terecht, waar ze op zoek gaat naar avontuur. De belevenissen van Sara zijn overigens gevat in een vrij complex relaas. In de Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart komen maar liefst 24 personen aan het woord, in totaal in 175 brieven.

De roman Sara Burgerhart als weerspiegeling van de Verlichtingsidealen

Het romanpersonage Sara Burgerhart was revolutionair in de literatuur. Toen de roman van Wolff en Deken in 1782 uitkwam, werd de dominante stijl in de Nederlandse literatuur bepaald door de normen en waarden van het christendom. Kinderen opvoeden tot deugdzame en brave burgers (‘kleine deugdhelden’) stond centraal in de boeken uit die tijd. Typerend zijn de gedichten van literator Hiëronymus van Alphen (1746-1803), een van de voorlopers van het christelijke Réveil, in diens bestseller Proeve van kleine gedigten voor kinderen (1778). Dit beschavingsideaal (het gezond verstand als oplossing voor maatschappelijke problemen) was een typisch Verlichtingskenmerk.

In de roman van Wolff en Deken komen ook meerdere Verlichtingskenmerken terug, maar andere. In de roman representeert de hoofdpersoon Sara Burgerhart feitelijk alles wat niet deugdzaam is. De vrouw zoekt de vrijheid op, komt op voor de gelijkheidsrechten van de vrouw en streeft niet naar een deugdzaam leven volgens de normen en waarden die in haar tijd dominant waren. Ze zoekt vooral naar liefde en geluk. Vrijheid en gelijkheid staan als idealen in de roman centraal, en zeker niet deugdzaamheid. Dat was voor die tijd een vernieuwende tendens. Vrouwen moesten zelfstandig denken, zichzelf ontwikkelen en mochten meepraten. Of, zoals de toelichting op de Canon het beschrijft:

“De boodschap van de auteurs is revolutionair: trouw niet voor het geld maar om de liefde. Ze benadrukken dat vrouwen hun verstand moeten ontwikkelen en zelfstandig keuzes moeten maken. Een typisch verlicht boek dus, waarmee ze de ‘Nederlandse juffers’ willen aanmoedigen zich vrij te ontwikkelen. (…) Vrouwen moesten over alles kunnen meepraten en meedenken.”

Andere schrijfsters die over en voor vrouwen schreven

Naast Wolff en Deken waren er meer schrijvers die, geïnspireerd door de baanbrekende roman van deze dames, over de maatschappelijke rol en positie van vrouwen gingen schijven.

De roman Sara Burgerhart stimuleerde dus andere vrouwen en ook mannen om op deze thematiek in te gaan. Zo schreef Belle van Zuylen (1740-1805), in het Frans, romans waarbij vrouwpersonen voor zichzelf opkwamen en probeerden zich uit hun achtergestelde positie in de maatschappij te worstelen. Literatuurhistorici zullen het bekendste citaat uit haar werk wel kennen:

“Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid!”

Andere voorbeelden van schrijvers en schrijfsters die de vrouw tot middelpunt van hun tekst maakten, waren de schrijver en patriot Rhijnvis Feith (1753-1824) en Elisabeth Maria Post (1755-1812) tot romans waarin vrouwen eveneens de hoofdrol speelden, zoals in Het land, in brieven (1788). De dichter Petronella Johanna de Timmerman (1724-1786) moet hier ook nog vermeld worden. In 1788 kwamen postuum haar Nagelaatene gedichten uit, waarin de vrouw niet gepresenteerd wordt als de huissloof van haar man, maar als een redelijke en nadenkende persoon.

Bronnen ▼