De Romanovs
Het was moeilijk om tsaar te zijn. Rusland is geen eenvoudig land om te besturen. Twintig vorsten uit de Romanovdynastie heersten 304 jaar lang, van 1613 tot het tsarenrijk in 1917 ten onder ging als gevolg van de Russische Revolutie. De heerschappij van de Romanovs begon met de troonsbestijging van Ivan de Verschrikkelijke en eindigde ten tijde van Raspoetin. Hoewel de tragische ondergang van de laatste tsaar en zijn gezin voor romantische kroniekschrijvers aanleiding was te denken dat er een vloek op de familie rustte, waren de Romanovs in feite de meest spectaculair succesvolle machthebbers sinds de Mongolen. Na het aantreden van de Romanovs in 1613 groeide het Russische Rijk naar schatting met 142 vierkante kilometer per dag, oftewel 52.000 vierkante kilometer per jaar. Aan het einde van de negentiende eeuw heersten ze over een zesde van het totale aardoppervlak – en nog altijd breidde hun rijk zich uit. Het opbouwen van een rijk zat de Romanovs in het bloed.
[…]
De Romanovs leefden in een wereld van familiale rivaliteit, imperiale ambitie, verbijsterende glamour, seksuele uitspattingen en regelrecht sadisme; een wereld waarin schimmige vreemdelingen zich plotseling kunnen opwerpen als dood gewaande monarchen, bruiden worden vergiftigd, vaders hun zoons doodmartelen, zonen hun vaders ombrengen, echtgenotes hun echtgenoten vermoorden, een heilige man kan worden vergiftigd en neergeschoten en schijnbaar weer uit de dood opstaan, barbiers en boeren aanspraak maken op de troon; waarin reuzen en freaks worden verzameld, er met dwergen wordt geworpen, afgehakte hoofden worden gekust, tongen worden uitgerukt, ledematen worden afgezet, rectums met staken worden doorboord, kinderen worden afgeslacht; hier lopen door modegrillen bezeten, nymfomane tsarina’s rond, evenals lesbiennes die er ménages à trois op na houden en een tsaar die de meest erotisch getinte correspondentie voerde die ooit van een staatshoofd bewaard is gebleven. Maar dit is ook het rijk dat werd opgebouwd door spijkerharde veroveraars en briljante staatsmannen, die Siberië en de Oekraïne veroverden, Berlijn en Parijs innamen, en dat mensen als Poesjkin, Tolstoj, Tsjaikovski en Dostojevski voortbracht; een beschaving die qua cultuur en schoonheid haar weerga niet kent.
Buiten hun context lijken deze excessen zo overdreven en onwaarschijnlijk dat veel nuchtere historische onderzoekers de waarheid bedeesd afzwakken. Per slot van rekening zijn de legendes waarmee de Romanovs zijn omgeven – die in Hollywoodfilms en televisieseries altijd zo sappig worden opgevoerd – net zo krachtig en hardnekkig als de feiten. Om deze reden moet de verteller van dit verhaal voorzichtig omspringen met melodrama, mythologie en teleologie – het gevaar retrospectief geschiedenis te schrijven – en zelfbewust omgaan met de methodologie. Scepsis is noodzakelijk; een scherp beeld vraagt om voortdurende analyse en bekrachtiging. Maar een van de voordelen van verhalende geschiedenis is dat elk bewind in een context kan worden geplaatst en op die manier een portret schetst van de ontwikkeling van Rusland, de Russische autocratie en de Russische ziel. Deze enorm uitvergrote persoonlijkheden, getekend door de autocratie, reflecteren een verwrongen beeld waarin echter alle elementaire karaktertrekken van de mens te herkennen zijn.
‘Het staatsbestel in Rusland komt neer op despotisme getemperd door wurging,’
merkte de Franse schrijfster Madame de Staël fijntjes op. Het was een baan met duidelijke risico’s. Zes van de laatste twaalf tsaren werden vermoord: twee door middel van verstikking, één door middel van dolksteken, één door middel van dynamiet, twee door middel van de kogel. Bij de afsluitende ramp in 1918 werden achttien Romanovs vermoord. Zelden was een drinkbeker zo glanzend en zo giftig. Ik besteed vooral aandacht aan alle opvolgingskwesties: die vormen altijd de beste test voor de stabiliteit van een bepaald bewind. Ironisch genoeg kiezen de Russische presidenten twee eeuwen nadat de Romanovs eindelijk tot wetgeving rond de troonopvolging waren gekomen in feite nog altijd zelf hun opvolger, zoals Peter de Grote dat al deed. En of het nu gaat om een soepele overdracht of een uitzichtloze overgang, deze momenten van buitengewone spanning, wanneer de noodzaak tot handelen maakt dat mensen zich bedienen van alle denkbare slimmigheidjes en alle mogelijke intriges, tonen de fundamentele werking van de macht.
[…]
Het hele tsarendom draaide om de projectie van verhevenheid en macht. Maar die moest altijd samengaan met wat Otto von Bismarck, rivaal en bondgenoot van de Romanovs, ‘de kunst van het mogelijke, het haalbare, de kunst van de tweede keus’ heeft genoemd. Voor de Romanovs hing de kunst van het overleven af van het bewaren van het evenwicht tussen verschillende clans, belangen en persoonlijkheden, zowel aan het minuscule hof als in hun reusachtige rijk. De tsaren moesten zich verzekerd weten van de steun van hun leger, de adel en de regering. Als ze die alle drie verspeelden, was het einde van hun bewind waarschijnlijk nabij – en daarmee, zoals in autocratieën doorgaans het geval is, ook het einde van hun leven. Dus de vorsten moesten zich niet alleen bezighouden met het potentieel dodelijke politieke steekspel, maar tegelijk onbegrensd, bijna bovenmenselijk gezag uitstralen. Een tsaar kon wreed zijn, zolang hij maar geloofwaardig wreed was. Heersers worden vaak niet omwille van hun bruutheid vermoord, maar omdat ze hun geloofwaardigheid hebben verspeeld. En tsaren moesten bij hun hovelingen vertrouwen en respect inboezemen en bij de boeren heilig ontzag wekken, want die vormden negentig procent van hun onderdanen en zagen hen als welwillende maar strenge ‘vadertjes’. Van hen werd verwacht dat ze hun volgelingen hard aanpakten en goed zorgden voor hun ‘boerenkinderen’: ‘De tsaar is goed,’ zeiden de boeren, ‘maar de adel is slecht.’
[…]
Peter en Catharina de Grote
‘Hoe kan één man nou [Rusland] besturen en alle misstanden rechtzetten?’
vroeg de toekomstige Alexander I zich af.
‘Dat zou niet alleen onmogelijk zijn voor een man van normale begaafdheid als ik, maar zelfs voor een genie…’
Hij fantaseerde hardop dat hij alles misschien maar beter achter zich kon laten om een boerderijtje aan de Rijn te beginnen. Zijn opvolgers keken allemaal met angst en beven naar de troon en probeerden uit alle macht onder de troonopvolging uit te komen; maar als ze tegen wil en dank toch op de troon belandden, moesten ze alles op alles zetten om te overleven.
Peter de Grote begreep dat de autocratie vereiste dat hij onvermoeibaar alert bleef en dreigde. De gevaren van het leiden van dit ongelooflijk grote land en tegelijk zonder duidelijke regels of beperkingen als despoot de teugels stevig in handen houden waren zo groot, dat het in de meeste gevallen te makkelijk was – en is – de Russische heersers van paranoia te beschuldigen: extreme waakzaamheid, ondersteund door plotselinge geweldsuitbarstingen, was en is eigen aan hun positie. Als ze al ergens last van hebben, dan is het de grappige verzuchting van keizer Domitianus (nota bene kort voordat hij werd vermoord) dat ‘het lot van keizers beklagenswaardig was, omdat men pas van hen geloofde dat er een samenzwering was ontdekt wanneer zij zelf daar het slachtoffer van waren geworden’. Maar angst alleen was niet voldoende: zelfs nadat hij miljoenen mensen de dood in had gejaagd klaagde Stalin nog altijd dat niemand hem gehoorzaamde. Autocratie ‘is niet zo eenvoudig als je denkt’, merkte de hoogst intelligente Catharina op: ‘onbegrensde macht’ was een droombeeld.
‘Het is de taak van de staatsman om goed te luisteren naar Gods voetstappen in de loop van de geschiedenis, en Hem dan bij Zijn jaspanden te grijpen als Hij voorbijkomt.’
De Romanovs probeerden maar al te vaak wanhopig en verbeten tegen de loop van de geschiedenis in te gaan.
[…]
Het lot van de laatste Romanovs was ongelooflijk wreed en wordt vaak als onvermijdelijk voorgesteld, maar we moeten wel bedenken dat de monarchie zo krachtig was dat Nicolaas II maar liefst 22 jaar op de troon kon blijven zitten – waarvan de eerste tien jaar zelfs met enig succes – en dat ze oorlogen, nederlagen, revolutionaire woelingen en drie jaar wereldoorlog wist te doorstaan. De Februarirevolutie van 1917 richtte de monarchie te gronde, maar de tsaar en zijn gezin waren pas echt ten dode opgeschreven toen ze in oktober dat jaar, zeven maanden na de troonsafstand, in handen van de bolsjewieken vielen. En zelfs toen overwoog Lenin nog verschillende scenario’s voordat hij besloot tot die gruwelijke misdaad: het afslachten van ouders en onschuldige kinderen. Niets in de geschiedenis is onvermijdelijk.
Dit bloedbad markeert het einde van de dynastie en van onze vertelling, maar vormt niet het einde van het verhaal. Het hedendaagse Rusland wordt nog altijd achtervolgd door de echo van zijn verleden. Zelfs de botten van de laatste Romanovs zijn nog altijd onderwerp van felle politieke en religieuze controverses en hun imperiale belangen – van Oekraïne tot de Baltische landen, de Kaukasus tot de Krim, Syrië en Jeruzalem tot het Verre Oosten – definiëren Rusland en de wereld tot op de dag van vandaag. Bespat met bloed, bekleed met goud, getooid met diamanten leidden de Romanovs een avontuurlijk, wellustig maar ook tragisch bestaan. Hun opkomst en ondergang zijn nog altijd even fascinerend als relevant, een even dramatische als tot nadenken stemmende kroniek van vaders en zonen, megalomanen, monsters en heiligen.
Boek: De romanovs, 1613-1918
