Sergius III – De ‘pornopaus’

In het begin van de tiende eeuw verkeerde de Rooms-Katholieke Kerk in een crisis. Niet alleen was er regelmatig sprake van dubbelpausen die elkaar beconcurreerden, ook werden verscheidene pausen door tegenstanders vermoord. Een van de beruchtste pausen uit deze periode was Sergius III (ca.860-911). Hij werd wel de ‘pornopaus’ genoemd, of ‘voorbode van de hoeren’.

Sergius III vermoordde naar verluidt twee pauselijke concurrenten, had een relatie met een 15-jarig meisje en liet paus Formosus (ca.816-896) – postuum (!) – onthoofden tijdens de Tweede Kadaversynode in 904.

Hij regeerde in een tijd waarin twee goedogende dames in Rome, de vrouw (Theodora) en dochter (Marozia) van de Romeinse consul-graaf Theophylactus I (ca.860-924), veel macht hadden in politiek en kerk. Deze periode duurde van 904-964 en staat ook wel bekend als de ‘saeculum obscurum‘ (‘donkere tijd’), en ook wel als de tijd van de ‘pornocratie’.

Twee boeken over pausen

Voordat we ons op het turbulente leven van paus Sergius III storten, eerst nog enige informatie of twee nuttige boeken die (mede) voor dit artikel gebruikt zijn. Bij Uitgeverij Aspekt zijn de afgelopen periode enkele handzame overzichtswerken die het leven en de daden van de pausen kernachtig samenvatten. In 2013 verscheen van de hand van Aat van Gilst het boek Misdadige pausen en hun handlangers, dat – zoals de titel al suggereert – vooral aandacht besteedt aan de uitspattingen van de pausen in met name de Middeleeuwen en vroegmoderne tijd.

Het recent verschenen naslagwerk Heilige vaders. Het verhaal van de pausen (Aspekt, 2017) is iets serieuzer dan het boek van Van Gilst en bevat vooral serieuze teksten, met een vleugje cynische humor maar wel zonder bronverwijzingen. Beide boeken vullen elkaar in elk geval goed aan en zijn in dit artikel – naast andere aanvullende bronnen – gebruikt om het leven van de bijzondere paus Sergius III in kaart te brengen.

Verdachte van twee moorden

Sergius III werd omstreeks 860 na Chr. geboren. Hij was de zoon van Benedictus en afkomstig uit een adellijke Romeinse familie. Het is goed mogelijk, zo geven sommige bronnen aan, dat hij familie was van consul Theophylactus I, die Rome bestuurde van 905 tot 924. Gedurende een eeuw zouden de nakomelingen van Theophylactus I invloed uitoefenen op de benoemingen van pausen en kardinalen in Italië.

Paus Formosus benoemde hem omstreeks 895 tot bisschop van Caera (een plaats ten westen van Rome). Sergius III is daarna twee keer paus geweest. In 897 of 898 een korte tijd (tegenstanders zagen hem als onwettige paus en stootten hem al snel van de pauselijke zetel), gevolgd door een tweede, vrij lange periode in de jaren 904-911. In 904 – zo vermelden enkele bronnen, maar onomstotelijk bewijs ontbreekt – zou Sergius III aan enkele kompanen opdracht hebben gegeven om in het voorjaar van 904 zijn concurrenten, ’tegenpaus’ Christophorus (?-904) en paus Leo V (?-904), te wurgen. Beide geestelijken kwamen om en toen was de weg vrij voor Sergius III die op 29 januari 904 als paus aantrad.

Pausdom (904-911): wrijving met Constantinopel – Tweede Kadaversynode – herbouw Sint-Jan

Tijdens het pontificaat van Sergius III begon de afstand tussen Rome en de patriarch in Constantinopel groter te worden. Een probleem was dat de keizer van het Oost-Romeinse Rijk van de patriarch geen toestemming kreeg om voor de vierde keer in het huwelijksbootje te stappen. Sergius III ondermijnde deze beslissing door de keizer dispensatie te geven.

De groeiende tegenstellingen tussen de Rooms-Katholieke Kerk in het westen de kerken in het Oost-Romeinse Rijk zou uiteindelijk uitlopen op het zogenoemde Oosters Schisma (1054). Dit schisma was een kerkscheuring, waarbij in het oosten de Oosters-Orthodoxe Kerk ontstond. De verwijdering tussen beide regio’s was al lang gaande, maar leidde tot een breuk in 1054 toen de paus Leo IX (1002-1054) van Rome en patriarch Michael Caerularius (1000-1058) van Constantinopel elkaar wederzijds excommuniceerden.

In 904 riep Sergius III een synode samen, die de uitspraken herbevestigde die tijdens de beruchte Kadaversynode (januari 897) gedaan waren. Tijdens de Kadaversynode had paus Stefanus VI (?-897) het lijk van zijn voorganger paus Formosus opgegraven, hem op de troon gezet, aangeklaagd vanwege ontrouw en al zijn uitspraken en beslissingen ongeldig verklaard. Daarbij hakte hij enkele van diens vingers af en wierp de overblijfselen in de Tiber (een oplettende ooggetuige viste het kadaver echter weer uit het water en herbegroef het). Na Stefanus herriepen sympathisanten (paus Theodorus II en daarna Johannes IX) van Formosus de uitspraken en bepalingen van de Kadaversynode.

Sergius III zorgde ervoor dat de uitspraken van de Kadaversynode kerkrechtelijk gezien weer rechtsgeldig werden. Volgens de overlevering liet hij in 904 de Tweede Kadaversynode bijeenkomen. Formosus werd opnieuw opgegraven. De arme paus kreeg postuum wederom een plek op de pauselijke stoel, werd aangeklaagd, schuldig bevonden, onthoofd en in de Tiber gedumpt.

Van Sergius III is verder nog bekend dat hij een van de pauselijke basilieken te Rome, Sint-Jan van Lateranen, die ten tijde van de Kadaversynode door aardbevingen werd verwoest, renoveerde.

Relatie met minderjarige Marozia

Niet al te lang na zijn aantreden als paus in 904, kreeg Sergius III een verhouding met Marozia (ca.895-935), de mooie maar ietwat jonge dochter van de Romeinse heerser Theophylactus I. Marozia was op het moment dat de relatie begon rond de vijftien jaar. De verhouding was ontstaan op voorspraak van de vrouw van Theophylactus I, de knappe Theodora, die – door haar dochter aan de ongeveer 45-jarige paus te prostitueren – hoopte op meer dynastieke invloed.

Sergius III en Morazia kregen in 909 of 910 een zoon die later als Johannes XI (ca.910-935) – vooruitgeschoven door zijn moeder – van 931-935 op de pauselijke zetel zat.

Van Sergius III wordt vermoed dat hij regelmatig seks had met minderjarige meisjes. Vandaar ook de naam ‘pornopaus’.

Dood en opvolging

Sergius III stierf op 14 april 911. Zijn opvolger was paus Anastasius III (?-913). Sergius III werd begraven in de Kerk van Sint-Peter, tussen de Zilverpoort en de Poort van Ravenna.

Over deze Anastasius III is nagenoeg niets bekend. Hij nam het besluit tot en kerkelijke herindeling en zorgde – in 912 – voor de kerstening van de Vikingkrijgsheer Rollo de Noorman (ca. 843-928) en diens volgelingen. In juni 913 werd Anastasius III vermoord en daarna begraven in de basiliek van de Sint-Pieter.

Boek: Heilige vaders. Het verhaal van de pausen – Wim Zaal

Bronnen ▼