De Slag bij Marathon: vrijheid versus tirannie?

Er kleeft iets van herhaling aan geschiedenis: Assyriërs, Babyloniërs, Meden en Perzen, ze komen op en wissen elkaar uit, een eindeloze opeenvolging van grootmachten. Maar dan in 490 v.Chr. is er de oorlog tussen Perzen en Grieken. Die is anders dan alle andere oorlogen. Dit is althans de opvatting van de Griekse historicus Herodotus (ca 485-ca 425 v.Chr.). In zijn boek Historiën geeft hij uitdrukking aan zijn verwondering: hoe kon een verzameling Griekse stadstaatjes het Perzische rijk verslaan, een supermacht zonder weerga met miljoenen onderdanen en oneindige reserves? Het geheim zat in een Griekse specialiteit. Maar eerst de voorgeschiedenis.

Universele orde

De aanleiding voor de oorlog was dat in 500/499 v.Chr. Griekse stadstaten aan de kust van Klein-Azië in opstand waren gekomen tegen het Perzische gezag waar zij sinds enkele decennia onder vielen. Athene was de opstandelingen te hulp gekomen en dit vormde voor Perzië de aanleiding om een ‘strafexpeditie’ op touw te zetten, zoals hij officieel heette. De omvang van de onderneming maakte echter duidelijk dat het om niet minder dan een veroveringstocht ging.

In de ogen van de Perzen waren de Grieken een vrij onbelangrijk volkje aan de noordwestgrens van hun rijk. Een botsing was, als je de indrukwekkende Perzische expansie van de afgelopen eeuw doortrok, onvermijdelijk. En net zo onvermijdelijk was de overwinning. De Grieken stonden bekend om hun hopeloze verdeeldheid. Onafgebroken voerden ze ruzie en oorlog. Kortom, ze waren er duidelijk aan toe opgenomen te worden in de universele orde van de Perzische koning.

Met honderden schepen en zo’n 20.000 man staken de Perzen in 490 de Egeïsche Zee over. Aan boord bevond zich ook een Griek, Hippias, die twintig jaar eerder tiran van Athene was geweest. Na zijn afzetting was de democratie in Athene ingevoerd. De Perzische opzet was om Athene te onderwerpen en dan Hippias als satraap (stadhouder) te installeren.

De vloot deed eerst Naxos aan, halverwege de Egeïsche Zee. Als straf voor zijn aandeel in de opstand werd de stad in brand gestoken en de inwoners tot slaaf gemaakt. Eenzelfde lot trof Eretria, gelegen op het eiland Euboea ten noordwesten van Attica. Vervolgens meerde de Perzische vloot met zijn soldaten en paarden aan bij de baai van Marathon, 48 kilometer ten noordwesten van Athene.

Hoplieten

De Atheners stonden voor een dilemma. Moesten zij hun vijand op open veld tegemoet treden of konden ze het beter op een belegering van hun stad laten aankomen? Onder aansporing van de Atheense generaal Miltiades, die in de strijd een leidende en doorslaggevende rol zou spelen, werd gekozen voor de confrontatie, ondanks dat de Perzen een minstens twee keer zo grote legermacht hadden en een omvangrijkere cavalerie.

Nadat beide legers vier dagen tegenover elkaar hadden staan afwachten op de vlakte bij Marathon, waren het ten slotte de Atheners die het initiatief namen. De aanleiding was een gerucht dat de Perzische cavalerie zich zou hebben teruggetrokken, wat volgens Miltiades een unieke kans was om tot de aanval over te gaan. Met hun leger van 10.000 in strakke formaties aaneengesloten hoplieten (zwaar bewapende infanteristen) sloegen de Grieken door de zijkanten van de lichter bewapende Perzische formaties heen. De uitkomst was een totale Atheense overwinning. Volgens Herodotus vielen er aan Griekse zijde 192 slachtoffers, terwijl er aan Perzische kant 6400 mannen sneuvelden.

Met de Slag bij Marathon was de oorlog niet definitief beslist, zoveel was ook de Grieken duidelijk. Maar het feit dat de Atheners zelfs zonder de hulp van de Spartanen (die vanwege een religieus feest op het slagveld verstek hadden moeten laten gaan) de Perzen de baas waren, gaf hoop op een goede afloop.

Tien jaar later volgde de grote testcase. Onder persoonlijke aanvoering van de Perzische koning Xerxes vond er ditmaal een invasie over land plaats. De omvang hiervan was wel vijf keer die van 490. Toch lukten het de Grieken (Athene, Sparta en vele andere, kleinere stadstaten) in de Zeeslag bij Salamis (480) en in de Slag bij Plataea (479) als overwinnaars tevoorschijn te komen. De Grieks-Perzische oorlog kende geen formeel eind. Lang werd nog een derde invasie verwacht, maar uiteindelijk kon de conclusie zijn dat het gevaar van een Perzische verovering definitief was afgewend.

Democratie versus despotie

Waarom wonnen de Grieken de Slag bij Marathon? Het antwoord dat Herodotus hierop geeft is dat het Perzische rijk een veelvolkerenstaat is die door dwang bijeen wordt gehouden. Zijn soldaten – Foeniciërs, Meden, Bactriërs en tal van anderen – vechten omdat het moet, niet omdat ze ergens in geloven. Hoe anders ligt dat bij de Grieken! Voor hen, trotse inwoners van onafhankelijke stadstaten, is vrijheid het hoogste goed. Dit geldt niet alleen voor het democratisch bestuurde Athene, maar ook voor het autocratische Sparta. Allebei zijn ze zelfstandige gemeenschappen, waarbij niet de willekeur van een vorst maar de wet het voor het zeggen heeft. Een Griekse soldaat die zijn vrijheid verdedigt, zo laat Herodotus in zijn boek de Spartaanse koning Demaratus aan Xerxes uitleggen, staat op het slagveld daarom gelijk aan misschien wel tien Perzische soldaten.

Ook in de moderne tijd is de Grieks-Perzische oorlog vaak als een strijd tussen vrijheid en tirannie voorgesteld. De oorlog zou zelfs een soort scharnierpunt in de geschiedenis zijn. Niet alleen stond Griekenland tegenover Perzië, maar ook Europa tegenover Azië, democratie tegenover despotie. De uitkomst, zo vervolgt het betoog, tekent de onvermijdelijke gang van de geschiedenis. Want wie won? Griekenland. Dus Europa. Dus de westerse beschaving.

Een dergelijke ideologische uitvergroting is vooral de laatste decennia sterk bekritiseerd. Het veronderstelde verschil in beschaving tussen Grieken en Perzen wordt niet meer onderschreven. Bovendien is een dergelijke finalistische geschiedschrijving weinig overtuigend: dat Athene won, bewijst nog niet de superioriteit van de democratie. Juist veelvolkerenstaten als Perzië hadden een glorieuze toekomst voor zich, zoals het Romeinse Rijk maar al te nadrukkelijk nog zou bewijzen.

Toch zou de geschiedenis er anders uit hebben gezien als de Perzen het in Griekenland voor het zeggen hadden gekregen. Dat de Grieken wonnen, gaf hen de trots en het zelfvertrouwen die de grond vormden voor een ongekende culturele bloei in de vijfde eeuw. ‘De eeuw van Athene’ en de ‘klassieke tijd’ beginnen volgens handboeken in 490 v.Chr., toen de Atheners de Perzen versloegen bij Marathon.

~ Martijn van Lieshout

Overzicht van geschiedenisboeken over de Oudheid