De 72e verjaardag van de deportatie van de Krim-Tataren zal vandaag op de Krim niet officieel worden herdacht. Voor de derde keer sinds de annexatie van het Oekraïense schiereiland in 2014 door Rusland zijn de herdenkingen afgelast. De ‘normale’ spanningen tussen Krim-Tataren en Russische bewoners zijn bovendien nog verder opgelopen doordat Oekraïne zaterdag het Eurovisie Songfestival 2016 won met een lied dat herinnerde aan de deportatie in 1944.
Maar dat roept dan weer herinneringen op aan het bloedbad van 20 februari van hetzelfde jaar, toen sluipschutters honderd betogers dodelijk beschoten op het Majdanplein, wat leidde tot de vlucht van president Jakoenovitsj, de annexatie van de Krim en de voortgaande oorlog in Oost-Oekraïne…
Rusland raakt vrienden kwijt
Sommige Russen, constateert blogger George Knight op zijn weblog, suggereren nu dat Oekraïne meer vrienden in Europa heeft dan Rusland.
“Toen in 2014 de Russen de Oekraïense Krim bezetten bleef het Westen tamelijk stil, op wat voorzichtige sancties na. De VS en het Verenigd Koninkrijk kwamen hun garanties van het Boedapester Memorandum [dat de Oekraïense grenzen garandeerde] niet na. Met ook een garantie van Frankrijk. Maar als Oekraïne werkelijk meer vrienden in Europa heeft, dan moeten Russen zich afvragen waarom ze bijna al hun Europese vrienden hebben verloren.”
Hij constateert dat nog geen vier jaar geleden, tijdens het presidentschap van de liberaal gezinde Dmitri Medvedev, de relaties tussen het leiderschap in het Kremlin en de leiders van de EU-lidstaten redelijk goed waren.
‘Ze verslechterden snel vanaf najaar 2013 door de druk van president Poetin op de toenmalige Oekraïense president Viktor Janoekovitsj om geen associatie-overeenkomst met de EU te sluiten’.
Het leidde tot een permanente betoging van ruim twee maanden op het Onafhankelijkheids(Majdan-)plein van Kiev in de vrieskou, die met honderd doden bloedig eindigde, en de vlucht van Janoekovitsj. ‘Daarna ging het bergafwaarts door de Russische bezetting van de Krim, het beginnen van een oorlog in de Donbas en het neerhalen van de MH17 in juli 2014. En door de snel verslechterde mensenrechten en het hardhandig optreden tegen oppositie en kritische media’.
Jamala zingt ‘1944’:
Deportatie Tataren in het brandpunt
Een halve week voor de 72e verjaardag van de deportatie van de Krim-Tataren heeft de Oekraïense zangeres Jamala een gevoelige Russische zenuw genadeloos blootgelegd. Zij vestigde met de Oekraïense bijdrage voor het songfestival mondiaal de aandacht op de deportatie van de Krim-Tataren in 1944; een oorlogsmisdrijf die tegenwoordig in de categorie ’etnische zuivering’ zou worden ondergebracht. Verantwoordelijk was Josef Stalin, de initiator van de grote zuivering, die in de Russische propaganda van het ogenblik zijn positie als oorlogsheld volledig terug lijkt te hebben gewonnen.
In het liedje zong Jamala over de deportatie van 240.000 Krim-Tataren vanaf het schiereiland naar Centraal-Azië, met name Oezbekistan. Ook haar eigen familie werd van huis en haard verdreven. Haar grootmoeder Nazilkhan was begin twintig toen ze met haar vier zoons en dochter werd gedeporteerd. Eén van de kinderen overleefde dat niet. Zeker een kwart van de gedeporteerden kwam om tijdens de reis of in de beginperiode van de ballingschap, weet Marc Jansen (auteur van het boek Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne):
“Daarnaast werden ook zo’n 46.000 Grieken, Bulgaren, Armeniërs en andere nationale minderheden uit de Krim gedeporteerd. Moskeeën, begraafplaatsen en overige Krim-Tataarse sporen werden vrijwel compleet uitgewist.”
Heel Europa, en naast deelnemer Australië ook veel belangstellenden buiten het Europese continent, was of waren er getuige van dat Jamala het Eurovisie Songfestival 2016 met overtuiging won. De gedoodverfde winnaars Australië en Rusland werden tweede en derde. De Nederlander Douwe Bob eindigde op de elfde plaats.
Collaboratie
De collaboratie van de Krim-Tataren met de Duitsers had weinig te maken met sympathie voor het nationaal-socialisme, maar veel meer met de wrede vervolgingen die in Oost-Europa op gang waren gekomen nadat Duitsland en de Sovjet-Unie in 1939 hun wederzijdse invloedssfeer in Europa hadden afgebakend in het Molotov-Ribbentroppact. Begrijpelijk dat Rusland ‘zijn’ Grote Vaderlandse Oorlog in 1941 laat beginnen.
Marc Jansen tekent de sfeer:
“Massale arrestaties vingen aan van voormalige functionarissen, politici, intellectuelen, priesters, leden van de middenklasse en wie ook maar politiek onvoldoende betrouwbaar (‘contrarevolutionair’) werd geacht. Dat gold niet alleen voor Polen, maar ook voor Oekraïners en Joden.”
In die angstterreur werden 315.000 mensen gedeporteerd naar Siberië of Kazachstan, zeker 110.000 gearresteerd, 30.000 terechtgesteld en circa 25.000 kwamen om in gevangenschap. Toen Hitler in 1941 met Operatie Barbarossa met zijn opmars begon richting Moskou, Leningrad en Stalingrad verwelkomden veel onderdrukte Polen, Oekraïners en Krim-Tataren de Duitsers als bevrijders. Ze konden niet vermoeden dat de Duitsers ambitieuze plannen hadden met hun grondgebied, het Generalplan Ost, een geheim plan van de nazi’s dat erop gericht was de Duitsers te voorzien van meer Lebensraum door middel van genocide en etnische zuiveringen in Oost-Europa, waar bijna 7000 Nederlandse boeren trouwens graag een bijdrage aan wilden leveren.
Generalplan Ost
“Honger was zelfs de opzet van het Generalplan Ost; het nazi-plan voor ‘fysieke vernietiging’ van de oorspronkelijke bevolking in het gebied dat bestemd was voor meer Lebensraum en waarvan de gevolgen, als ze waren gerealiseerd, nog vele malen ernstiger waren geweest dan de vernietiging van de Joden in de Holocaust: Duitse militaire leiders spraken openlijk over twintig tot dertig miljoen doden als gevolg van hongersnood. Volgens Lowe slaagden de Duitsers er in de winter van 1941 ook al in tussen de 1,3 en 1,65 miljoen Russische krijgsgevangenen te laten verhongeren. En tijdens het 900 dagen durende beleg van Leningrad kwamen 641.000 inwoners om door hongersnood en daaraan verwante aandoeningen.”
Perry Pierik beschreef in 2014 de oorlogsgeschiedenis van de Krim in De Krim: Bestorming, belegering en verovering (1941-42). Hij signaleert ‘massale’ collaboratie van de Krim-Tataren met de Duitsers en schrijft die toe aan de heftige communistische repressie en de hoop op meer autonomie. ‘De Duitsers speelden hier handig op in’.
De Krim-Tataren beseften niet dat zij in de Duitse toekomstplannen geen enkele rol speelden. Volgens Pierik zag Hitler het strategische schiereiland als een toekomstige Duitse Rivièra en een strategisch steunpunt voor het Duitse leger.
“Verder bepleitte Hitler een etnische zuivering van de Krim. Op 16 juni 1941 stelde hij dat de Krim moest worden vrijgemaakt van andere volkeren en dat het gebied in bescherming moest worden genomen voor Duitse kolonisten. Het schiereiland moest zelfs ‘Reichsgebiet’ worden en omgedoopt worden in ‘Gothenland’.”
Maar toen verloren de Duitsers de Slag om Stalingrad. Het Rode Leger begon zijn opmars richting Berlijn. In mei 1944 werd ook de Krim heroverd.
Gedwongen volksverhuizingen
De Krim-Tataren waren lang niet de enige volkeren die in de Sovjet-Unie gedwongen werden overgeplaatst naar andere delen van het land. Stalin maakte er een gewoonte van om de door hem als ‘anti-Sovjet’ bevonden volkeren te deporteren. Wikipedia presenteert een eindeloos lange lijst van gedwongen volksverhuizingen. Dat begon al ver voor de Tweede Wereldoorlog en ging door tot 1951, toen 35.000 koelakken uit geannexeerde gebieden van de Baltische republieken, West-Oekraïne en West Wit-Rusland naar de Krasnojarsk, Jakoetië, de oblast Tjoemen en Kazachstan werden gedeporteerd.
Opmerkelijk is wel dat de Krim-Tataren vrijwel de laatste bevolkingsgroep was die toestemming kreeg om naar de geboortestreek terug te keren. Dat gebeurde pas toen op 26 april 1991 door de Russische president Jeltsin een wet werd ondertekend genaamd Over Rehabilitatie van de Onderdrukte Volkeren. Deze wet gaf toe dat Stalins deportatie van de ‘onderdrukte volkeren’ naar goelags (Siberische strafkampen) onder de noemer genocide valt.
Nauwelijks welkom
Ze waren op de Krim nauwelijks welkom, zo blijkt uit een reportage in Trouw, die in 2004 aandacht besteedde aan de zestigste verjaardag van de deportatie.
“De herdenking ging gisteren gepaard met veel emoties, omdat veel Tataren zich ook na terugkeer nog als slachtoffers beschouwen. Velen wonen nog steeds onder ermbarmelijke omstandigheden in dorpen zonder water en gas, en de werkloosheid onder hen is groot. Ook vinden ze dat lokale autoriteiten hen discrimineren en dat ze hun bezittingen en huizen ten onrechte niet terugkrijgen. Eerder dit voorjaar kwam het tot gevechten tussen Tataren – zo’n 13 procent van de bevolking op de Krim – en etnische Russen en Oekraïners.”
Daar is onder de achtereenvolgende Oekraïense regeringen trouwens weinig verandering in gekomen. Totdat de geschiedenis in 2014 een dramatische wending kreeg, met de Russische annexatie van het schiereiland.
Eén van de eerste beleidsdaden van de nieuwe pro-Russische premier Sergej Aksjonov was het afgelasten van de geplande 70e herdenking van de deportatie.
De euforie over de terugkeer van de Krim in het Russische broederland is op het schiereiland intussen danig afgezwakt.
Boek: Krim – Bestorming, belegering, verovering, bezetting en moord
Boek: Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne
Haytarma (‘Terugkeer’, 2013, de Krim, Oekraïne) vertelt het verhaal van de deportatie van de Krim-Tataren naar Cetraal-Azië op bevel van Stalin. Een Tataarse piloot, tweemaal onderscheiden als Held van de Sovjet-Unie, is er getuige van hoe de inwoners uit zijn geboortedorp Alpuka in 1944 worden weggevoerd. (Met dank aan Krapuul.nl)
