Toetanchamon en Nefertiti

De onvermijdelijke doctor Zahi Hawass, de ijdele oud-minister van oudheidzaken in Egypte, heeft zijn licht laten schijnen over het graf van Toetanchamon, waarover de laatste tijd nogal wat is te doen.

Ik heb al eens eerder verteld dat de Amerikaanse egyptoloog Nicholas Reeves een tijdje geleden een opmerkelijke theorie opperde over het beroemde koningsgraf. Op recent gemaakte 3D-scans meende hij onregelmatigheden te herkennen die duidden op nog verborgen kamers. De voornaamste wetenschappelijke ontdekking die in zo’n eeuwenlang afgesloten ruimte kan worden gedaan is antieke lucht, die belangrijk is voor het onderzoek naar klimaatverandering, maar ieders aandacht is uiteraard gericht op de oude Egyptische voorwerpen die er ook zouden kunnen worden aangetroffen.

Reeves meent dat hier het graf zou kunnen zijn van koningin Nefertiti, die u wel kent van het adembenemend mooie portret uit Berlijn. Zij was de echtgenote van de “ketter”-farao Echnaton. Dat er nog een verborgen graf achter een bestaand graf zou zijn, klinkt misschien wat vreemd, maar aan het graf van Toetanchamon is eigenlijk alles een beetje vreemd. Waarom werd een jonge en in feite vrij onbeduidende vorst met zó veel dure voorwerpen bijgezet? En had het niet wat beter kunnen worden opgeruimd? Wie de Amsterdamse Toetanchamonexpositie in 2013 bezocht, zal zich de chaos herinneren waarmee al die spullen in een paar kamers waren gestouwd. Kortom, een verborgen tweede graf is niet excessief vreemd in dit wat vreemde graf.

Wat weer wel vreemd is, is de halsoverkop-wijze waarmee de Egyptische oudheidkundige dienst erop is afgestormd. Ook in de Grote Piramide zijn verborgen ruimtes, maar het onderzoek daar gaat in verantwoorder tempo: robotjes reden in 1993, 2002 en 2014 naar die vertrekken toe, met ruime tussenpozen om de onderzoekers na te kunnen laten denken over de eerdere resultaten. Bij het graf van Toetanchamon gaat alles echter bliksemsnel: Reeves publiceerde zijn idee in juli en al vier maanden later keek een onderzoeker met radar naar de muren van het graf. De huidige minister van Oudheidzaken, Mamdouh al-Damaty, heeft – ook al zo snel – laten weten er 90% zeker van te zijn dat er lege ruimtes zijn. De volgende onderzoekstap zal dus ook wel binnen enkele maanden worden gezet.

Ik schreef eerder dat die halsbrekende snelheid me verontrust. Als hier inderdaad een koninginnengraf is, hebben we te maken met een majeure ontdekking, is elke voorzorg gewenst en zitten we niet te wachten op een hype. Los daarvan: het gevaar is reëel dat de publiciteit als een boemerang terugkomt, zoals in 2014 is gebeurd in de met veel publiciteit omgeven opgraving in Amfipolis, die inmiddels openlijk een fiasco wordt genoemd. “Zie je nu wel, die oudheidkundigen zijn even publiciteitsgeil als incompetent” is de conclusie – en die is niet eens helemaal onjuist in een vakgebied waarin twee vijfde van de persberichten onjuistheden bevat die de opstellers moeten hebben herkend. De reden van alle Egyptische haast is ondertussen wel te begrijpen: het land heeft te maken gehad met politieke onrust en er zijn musea en grafvelden geplunderd. Een goede archeologische vondst zou het beeld kunnen veranderen en een vertrouwde impuls voor de economie kunnen herstellen. Dat is respectabel, mits het leidt tot een verantwoorde opgraving.

Door de muren

Op dit punt is er inmiddels toch redelijk goed nieuws. Om in de ontdekte ruimte te komen, zal men vanuit het graf van Toetanchamon door de muur heen moeten, en die muur is beschilderd. Om iets – wat? – te ontdekken moet dus een erkend kunstwerk worden vernietigd. Alle partijen zijn het erover eens dat dit niet mag gebeuren en er liggen nu plannen om er van buitenaf naartoe te boren. Eerst met camera’s natuurlijk, en apparatuur om de kostbare antieke lucht te analyseren.

Ondertussen zit Reeves niet stil. Onlangs opperde hij dat het gouden masker van Toetanchamon in feite dat was van Nefertiti. Het argument is dat de cartouche waarin de naam van de vorst valt te lezen, de sporen van een oudere cartouche lijkt te bedekken. Hoe serieus het is, weet ik niet: Reeves heeft het oorspronkelijke draft article offline gehaald.

Het betekent echter wel dat hij op twee paarden tegelijk aan het wedden is. Enerzijds meent hij dat achter het graf van Toetanchamon het graf van Nefertiti nog ligt te wachten, met een mummie en vol met “wonderful things”, anderzijds oppert hij nu dat een deel van Nefertiti’s grafgiften, zoals het masker, is gebruikt om Toetanchamon een nette uitvaart te bezorgen. Dit laatste is al een beetje communis opinio: van vrij veel voorwerpen is al geopperd dat ze zijn gemaakt voor een vrouwelijke heerser. Als Nefertiti’s uitzet al is aangetroffen in het graf van Toetanchamon, liggen ze dus niet in de verborgen ruimte, áls dat al een graf is.

Het enige wat we met zekerheid weten, is dát er verborgen ruimtes zijn en dat kan van alles zijn. Een koninginnengraf is mogelijk, maar je kunt ook denken aan een kamer die men al aan het aanleggen was toen men ontdekte dat de rots daar niet heel geschikt was. Wat we ook zeker weten, is dat er weinig wetenschappelijke urgentie is om een koninginnengraf op te graven. In de archeologie geldt immers dat wat in de grond zit, veilig is en kan worden overgelaten aan toekomstige generaties, die betere technieken hebben.

Graf 21

Los daarvan: Reeves’ hypothese dat de mummie van Nefertiti op ons ligt te wachten, is niet de enige. Zahi Hawass herinnert er nu aan dat in Graf 21 in de Vallei der Koninginnen, een graf waar twee mummies zijn gevonden wier identiteit nog niet is vastgesteld, heel goed de laatste rustplaats kan zijn van de vrouw van Echnaton. Die mummies liggen momenteel in Cairo voor een DNA-test en aangezien de mummie van Nefertiti’s zus Mutnodjmet is geïdentificeerd, kan worden vastgesteld of een van deze mummies die is van Nefertiti. Voorlopig is het redelijk eerst dit eens te onderzoeken.

Hawass kan alleen worden getypeerd als een ijdele wetenschapsclown. Desondanks hoop ik dat er dit keer naar hem wordt geluisterd. Egypte en de oudheidkunde kunnen zich geen debacle rond het graf van Toetanchamon permitteren.

~ Jona Lendering

Boek: Op Zoek Naar Nefertiti