Lejzer Zamenhof – Uitvinder Esperanto

De Joods-Litouwse oogarts en filoloog Lejzer Zamenhof (1859-1917) ontwierp de internationale hulptaal Esperanto. De taal wordt tegenwoordig in meer dan honderdtwintig landen gesproken.

Lejzer Zamenhof was al op jonge leeftijd geïntrigeerd door het idee van een internationale taal. In 1887 publiceerde hij, onder de naam Dokter Esperanto, een brochure waarin hij zijn idee van een internationale wereldtaal uit de doeken deed. De taal kreeg al snel de naam Esperanto. De brochure werd in het Frans uitgebracht onder de titel Langue internationale, Préface et manuel complet.

Zamenhof werd geboren in de plaats Bialystok die destijds deel uitmaakte van de Litouwse provincie van het Russische Tsarenrijk. Tegenwoordig hoort Bialystok bij Polen. In de stad waar Zamenhof opgroeide waren etnische conflicten aan de orde van de dag. De stad telde ongeveer 30.000 inwoners. Ongeveer tien procent daarvan was Pools, zeventien procent Duits, dertien procent Russisch en zes procent Joods. Hierdoor werden er in de stad veel verschillende talen gesproken. De miscommunicatie die uit de vele talen voortvloeide zorgde er voor dat Zamenhof ging nadenken over een verbindende en verbroederende taal. Ondanks het feit dat Zamenhof op dertienjarige leeftijd verhuisde naar Warschau liet de ’taalverwarring’ hem niet meer los. Zijn geboorteplaats was dan ook niet de enige plaats waar verschillende talen tot misverstanden en onderling onbegrip zorgden.

Zionisme

Vanwege zijn Joodse afkomst sprak Lejzer Zamenhof zelf waarschijnlijk veel Jiddisch. Zijn vader was niet gelovig, maar zijn moeder was vroom gelovig joods. Toen eind 1881 in Warschau antisemitische rellen uitbraken – joodse winkels en huizen werden kort en klein geslagen – schreef Zamenhof in het Russisch een verslag over deze rellen. Dit verslag werd gepubliceerd in het Russisch-Joodse weekblad Rassvet. De rellen zorgden ervoor dat veel joden zich aangetrokken gingen voelen tot het zionisme. In januari en februari 1882 schreef Zamenhof een serie artikelen waarin hij inging op deze problemen. Hij gaf aan alle hoop op assimilatie van de Joden te hebben verloren en was van mening dat er maar één oplossing is: een eigen land voor de Joden. Aanvankelijk meende Zamenhof dat Palestina niet de juiste plek was voor een eigen land voor de Joden. Later ziet hij deze plek niet langer als de beste locatie. De bedenker van het Esperanto richtte toen, ondanks het feit dat zionisme in Rusland verboden was, een zionistische jongerenbeweging op die opereerde onder de naam Sjeërit-Jisrael (Israëls overblijfsel). Enkele honderden jongeren werden lid van de eerste zionistische beweging van Warschau. Enkele jaren later verloor Zamenhof zijn interesse voor het zionisme.

De boer op

Zamenhof studeerde in 1885 af als oogarts en probeerde toen – tevergeefs – een uitgever te vinden voor zijn zelf ontworpen taal. Aanvankelijk dacht hij dat een van de oude talen Latijn of Grieks de functie van internationale taal zou kunnen vervullen. Aangezien deze talen qua grammatica vrij ingewikkeld zijn, achtte hij deze later niet geschikt voor zijn doel. Bij de ontwikkeling van het Esperanto probeerde Zamenhof de grammatica zo eenvoudig mogelijk te houden. In 1887 publiceerde hij in eigen beheer een eerste leerboek onder de naam “Internationale Taal: Voorwoord en Volledig leerboek door Dr. Esperanto”. De net afgestudeerde arts bracht zijn werk onder pseudoniem uit omdat hij bang was dat een mislukking zijn reputatie als oogarts zou kunnen schaden. Dat Zamenhof sterk hoopte dat de taal een succes zou worden blijkt wel uit het pseudoniem dat hij koos. Esperanto betekent namelijk letterlijk ‘hij die hoopt’.

Het eerste Esperanto-leerboek bevatte zestien basisregels, negenhonderd stamwoorden en enkele vertalingen, waaronder het bijbelse Onze Vader.

Aanvankelijk liepen weinig mensen warm voor de kunsttaal van Lejzer Zamenhof. Dit kwam voornamelijk vanwege een andere kunsttaal, het Volapük, een taal die in 1880 door de katholieke Duitse priester Johann Martin Schleyer was ontwikkeld. Deze taal had echter weinig succes geboekt waardoor veel mensen niet veel zagen in een nieuwe poging.

Na enige tijd ontving Zamenhof toch positieve reacties op zijn Esperanto. Ook in het buitenland werd de taal wat populairder. In verscheidene landen werden propagandaclubs opgericht en aanhangers van de taal gingen met elkaar corresponderen in de nieuwe taal. Na het eerste Esperanto-Wereldcongres dat in 1905 in het Franse Boulogne-sur-Mer plaatsvond, ging de taal ook steeds meer mensen in West-Europa aanspreken. Nog altijd wordt er ieder jaar een Esperanto-Wereldcongres gehouden, iedere keer in een ander land.

Esperanto maar ook Homaranisme

Zamenhof bleef tot het eind van zijn leven werken aan vertalingen in het Esperanto. Daarnaast werkte hij aan het eveneens door hem ontwikkelde Homaranisme, een begrip uit het Esperanto. Zamenhof maakte een leer die verschillende religies met elkaar verbond op basis van tolerantie en wederzijds begrip. Het basisprincipe waarop de leer van het homaranismo werd gebaseerd was dat ‘iedereen in eerste instantie mens is en pas daarna lid van een bepaald volk’. Hij beschreef dat alle volken gelijkwaardig zijn en dat geen enkel volk het recht heeft een ander zijn taal of godsdienst op te dringen of zich een bepaald deel van de aarde toe te eigenen.

Lejzer Zamenhof overleed op 14 april 1917 aan de gevolgen van hart- en longklachten en werd begraven op de Joodse begraafplaats aan de Okopowastraat in Warschau.

Boek: 1001 Uitvindingen