Dit bekend Latijns citaat, toegeschreven aan de Romeinse redenaar Caius Titus (ca. 1ste eeuw na Christus), dat zoveel betekent als “Woorden vervliegen, het geschrevene blijft”, heeft in onze huidige gedigitaliseerde wereld met zijn nieuwe communicatiemiddelen nog steeds niet aan belang ingeboet. Wie bijvoorbeeld denkt dat boeken nu louter nog een verzamelobject zijn uit vervlogen tijden heeft het behoorlijk mis. In de geschiedenis is het geschreven woord tot op heden steeds van betekenis geweest. Een historisch overzicht:
Van rol tot codex
We starten onze reis in de tijd in de derde eeuw voor Christus. De plaats: Alexandrië. De toenmalige hoofdstad van het Grieks-Egyptische Rijk genoot bekendheid en uitstraling omwille van haar befaamde bibliotheek. Deze was echter niet gevuld met boeken zoals we meestal instinctief denken, maar met papyrusrollen.
Papyrus was al sinds de Oudheid veelvuldig aanwezig op de oevers van de Nijl. De plant werd gebruikt in de voeding, om kledij te vervaardigen, boten te bouwen en uiteraard als drager van geschriften. Omdat papyrus de onhebbelijke gewoonte had te breken als men het vouwde, rolde men het op. Een tweede vervelende eigenschap van papyrus was dat het slechts aan één kant kon worden beschreven.
Mede door de snelle verspreiding van het alfabet werd papyrus al snel een begeerd product en uitgevoerd naar het Nabije Oosten en kort daarna naar het hele Middellandse Zeegebied waardoor de papyrusproductie uitgroeide tot een heuse industrie. Onder de dynastie der Ptolemaeën (ca. 350 tot 30 voor Chr.) werd het zelfs een koninklijk monopolie. Deze situatie misnoegde al snel niet alleen de Grieken en de andere bewoners in het Middellands zeebekken, maar ook stadsstaten zoals Pergamon in het huidige Turkije die van papyrus als schriftdrager afhankelijk waren. Om niet langer van de bevoorrading in papyrus vanuit Egypte afhankelijk te zijn hoeft het dan ook niet te verbazen dat in de tweede eeuw voor onze tijdrekening een nieuwe drager, met name perkament, werd bedacht.
In vergelijking met de papyrusrol vertoont de perkamenten codex, of het ingebonden manuscript, dan ook heel wat voordelen: goedkoper, beschrijfbaar op voor- en achterkant, leesbaar met één hand, terwijl het andere hand gebruikt kan worden om notities te nemen en men hoeft het hele boek niet te ontrollen om een bepaalde passage terug te vinden. Vanaf de vijfde eeuw geraken codices dan ook overal in zwang.
Het gedrukte tijdperk
Het begin van de renaissance luidde al vlug de overgang in van kopiist naar drukker. De ontstane boekverspreiding en de daarmee gepaard gaande verspreiding van allerlei ideeën ontketende een ware schokgolf binnen het Europese continent. Deze tot dan ongekende vorm van communicatie werd immers mogelijk gemaakt door het samengaan van de druktechniek, een uitvinding van Johannes Gutenberg (ca. 1397-1468), en een nieuwe, goedkopere schriftdrager: het papier.
Begin vijftiende eeuw was papier zesmaal goedkoper dan perkament. Daarnaast werden inkten en de drukpers, beide onontbeerlijk voor het drukproces, stelselmatig verbeterd. Dit leidde tot een ontzaglijke tijdswinst. Een voorbeeld: daar waar een bedreven kopiist meer dan drie maanden nodig had om een tweehonderd vellen te produceren, kon men met een drukpers tot driehonderd vellen per dag drukken!
De impact van de drukpers en van de goedkopere papieren drager waren dan ook enorm te noemen. Het meest bekende historische voorbeeld hiervan is ongetwijfeld de verspreiding van de reformatie. Zonder deze nieuwe vorm van massacommunicatie ‘avant la lettre’ zouden de stellingen van Maarten Luther (1483-1546) niet voor dezelfde ophef hebben gezorgd, meer nog, toen hij vanaf 1517 openlijk via gedrukte pamfletten de handel in aflaten aan de kaak stelde, speelde dit een niet onbelangrijke rol in de ontwikkeling van kritische bedenkingen over de rooms-katholieke kerk.
Ook het feit dat in de daarop volgende decennia steeds meer mensen toegang kregen tot het schrift resulteerde in een exponentiële ontwikkeling van het geschreven woord en bood aan steeds meer mensen de mogelijkheid om deel te nemen aan het openbaar leven.
Boeken versus beeldschermen
Met de recente opkomst van allerlei e-readers en tabletcomputers werd alweer een nieuw tijdperk ingeleid. Zo bieden e-boeken, de elektronische variant van het papieren boek, voor de omvang van een klassiek boekwerk, de opslagcapaciteit aan van een heuse bibliotheek. Bijkomend voordeel is dat men het e-boek snel kan doorbladeren, digitale bladwijzers kan plaatsen en zelfs nota’s kan bijvoegen. Daartegenover wekt de gedwongen onmogelijkheid tot bijvoorbeeld het kopiëren van bepaalde passages dan weer wrevel op bij nogal wat gebruikers.
De opkomst van deze nieuwe media zorgt dan ook voor de nodige discussies en controverse. Net zoals men in het verleden stelde dat de fotografie de schilderkunst zou verdringen, de opkomst van de televisie de film zou vervangen, voorspellen sommigen nu al het einde van het traditionele boek. Maar laten we niet vooruitlopen. Ofschoon we ongetwijfeld een historisch moment beleven in de evolutie van dragers van het geschreven woord, blijven de gevleugelde woorden van Caius Titus nog meer dan ooit hun volle waarde behouden…
- Bron: Science Connection
