Waren de Belgen wel zo dapper volgens Caesar?

“Horum omnium fortissimi sunt Belgae”

Tot vandaag worden Gallische krijgers stereotiep voorgesteld: lang blond haar, imposante hangsnor, bloot bovenlijf, hakbijl in de hand – zoals het standbeeld van Ambiorix op de markt van Tongeren. Het was Caesar zelf die de Belgae, een Gallische stam, zo omschreef. Vooral dat lange haar was hem opgevallen. Het Belgische deel van Gallië werd dan ook wel Gallia comata genoemd, langharig Gallië.

In de jaren vijftig van de vorige eeuw kon men bij allerlei kruidenierswaren Artis- en/of Historia-spaarpunten verzamelen, in te ruilen voor kleurprentjes uit de Vaderlandse Geschiedenis, vanaf de holbewoners tot koning Boudewijn. ‘De geschiedenis van België, in mythische prenten’ verkondigde het verkooppraatje. Ruim vijfhonderd kleurplaatjes met bloemrijke onderschriften, te verzamelen in een heus plakboek, onder de bevlogen titel ’s Lands Glorie. De Artis-Historiaprentjes werden razend populair en hebben ongetwijfeld meer dan welk schoolboek ook bijgedragen tot een bepaalde beeldvorming in ons collectief bewustzijn.

De auteur van deze prentenboekencollectie was ene pater Schoonjans. Hij stond onder sterke invloed van de gezaghebbende en onversneden belgicistische historicus Henri Pirenne (1862- 1935). De man claimde in zijn indrukwekkende Histoire de la Belgique dat er al lang voor de stichting van België als staat, een soort virtueel België bestond, met een aparte identiteit. Wat Henri Pirenne bijdroeg aan de Belgische natievorming is misschien te vergelijken met wat Hendrik Conscience deed voor Nederlandstalig België met zijn De Leeuw van Vlaanderen (1838).

Een van de bewijzen voor zijn stelling vond professor Pirenne bij… Julius Caesar, meer bepaald in het eerste hoofdstuk van het eerste boek over de Gallische oorlog. Leest u even mee:

Het is duidelijk dat de fameuze zinsnede ‘Horum omnium fortissimi sunt Belgae’ met een serieuze korrel zout, cum grano salis, genomen moet worden, en wel hierom.

Uit de geografische omschrijving die Caesar geeft aan het ‘Belgische’ territorium van toen blijkt dat dit toch een serieuze lap grond was: van aan de Marne en de Seine in het zuiden tot aan de Beneden-Rijn in het noordoosten. Hoe dan ook een heel stuk uitgebreider dan het België van 1830.

Ook etnisch hebben de Belgen van toen weinig te maken met de Belgen van nu. Om te beginnen heeft Caesar lelijk huisgehouden onder de overwegend Keltische populaties. Die Kelten hadden zich vanaf het tweede millennium voor Christus gevestigd in Groot-Gallië. Nu is het heden ten dage onder geschiedkundigen van de Romeinse Oudheid nog steeds een twistvraag of de Rijn een hermetische grens vormde tussen oostelijk Germanië en het westelijke Belgica/Gallia, dan wel eerder een verbinding (over water weliswaar) tussen beide? Feit is dat men op beide oevers wel mengvolkeren aantrof. Een stroom zoals de Rijn vormt niet alleen een handige, duidelijke demarcatielijn, maar misschien ook en veel meer dan wij vermoedden een gedeelde levensader.

Wat Caesar aantrof in onze contreien was de periferie van de grote Keltische culturen uit het eerste millennium voor Christus, de zogeheten Hallstatt- en La Tène-beschavingen. In deze finis terrae (het einde der beschaving) werden verder slechts in zeer beperkte mate producten aangetroffen die wezen op commerciële contacten met het zuiden. Zo is bij opgravingen nabij de Kemmelberg Attisch en Etruskisch keramiek aangetroffen. In het tweede boek van De Bello Gallico stelt Caesar, wellicht iets te kort door de bocht, dat de Belgen van over de Rijn kwamen.

Taalkundigen blijven zich tot vandaag vragen stellen over de etymologie van het woord ‘Belg’. Waar komt het vandaan, wat betekent het, is er een verwantschap met ‘gebelgd’ en ‘verbolgen’?

Hoe dan ook, in het kerngebied Belgica leefden dus goeddeels Keltische stammen die een voor een door Caesar werden onderworpen of ingelijfd, goedschiks of kwaadschiks. Geheel volgens het adagium ‘divide et impera’ behandelt Caesar het ene volk met clementie en het andere niet. Soms volstond het dat de volkeren belastingen begonnen te betalen aan Rome, daarna nam het overnemen van taal en cultuur maar één generatie in beslag. Andere stammen werden dan weer brutaal uitgemoord, nadat alle ‘bruikbare’ mannen, vrouwen en kinderen waren afgevoerd als slaven. Daarbij was het overigens usance om de mannen te castreren om elk risico op genetische contaminatie met het Romeinse Herrenvolk tegen te gaan. Veelal werden Romeinse oud-strijders ter plaatse gelaten, zij ‘romaniseerden’ dan op hun manier de plaatselijke bevolking of wat daarvan overbleef.

Wanneer Caesar dus op het einde van De Bello Gallico zijn eindoverwinning omschrijft als ‘omnis Gallia pacata’ (‘geheel Gallië is tot vrede gebracht’), dan heeft die pax Romana zoals vaak de cynische bijklank van de rust en vrede die men vindt op een… kerkhof.

Ten slotte is er de ware betekenis van het woord ‘fortis’ in deze context. Wanneer supporters van ons nationale sportploegen (Rode Duivels, Belgian Cats, …) vrolijk zingen, schreeuwen, krijsen dat ‘de Belgen toch wel de allerdappersten’ zijn, gaan ze voorbij aan de lexicale dubbelheid van het Latijnse woord fortis. Oké, het woord betekent enerzijds iets positiefs als moedig, dapper, onvervaard (ik veronderstel dat men anders die eigennaam niet zou kiezen om een van onze nationale financiële instellingen te benoemen, mocht er alleen maar een kwaaie betekenis aan gegeven kunnen worden). Maar uit de context even verderop blijkt duidelijk dat Caesar er de connotatie ‘onbeschaafd, verwilderd, oorlogszuchtig’ op kleeft en dat is wel heel wat minder complimenteus… In die zin vond Caesar de Belgen dus niet de ‘dappersten’, maar wel de ‘meest onbeschaafden’.

Vergeten wij ook niet dat Caesar hier wellicht een stukje apologie inbouwt: hij kreeg het in het noorden van ‘Gallia omnis’ moeilijker dan eerst gedacht. Welk excuus stuur je naar het thuisfront als een veroveringstocht onverwacht moeizaam verloopt? Dat de tegenstander wel erg ‘woest en ongeregeld’ was. Een rondje ‘demoniseren van de tegenstander’ helpt altijd.