Menno JonkerIn de videoclip Losing My Religion van R.E.M. uit 1991 treffen we naast de bandleden in een lege kamer en Hindoe-thema’s, ook citaten uit de christelijke beeldende kunst aan. Het meest opvallende fragment van deze wereldhit is wellicht het moment dat de discipel Thomas, genaamd Didymus, zijn vinger in de gapende wond van Christus steekt (Joh. 20: 24-29).
De Indiase filmmaker Tarsem Singh richtte hier zijn pijlen op de vaak gekopiëerde Ongelovige Thomas van de Italiaanse kunstenaar Caravaggio (1571-1610). Caravaggio laat Thomas haast uit het beeldvlak vooroverbuigen en hoewel de vinger reeds het geloof doet vermoeden, kijkt de discipel voorbij de wond. Het gaat hier eerder om een technische omissie, dan om een spitsvondig spel met het Bijbelverhaal; toch is het een aardig detail.
Als een vroege positivist, vertrouwt Thomas op zijn eigen ogen. Hierin staat hij niet alleen. Caravaggio plaatst nóg twee ongelovige medestanders in het beeldvlak, die samen met de protagonisten wat betreft de koppen een prachtige geometrie vormen. De evangelist Johannes maakt er gewag van dat Jezus ‘nog wel vele andere tekenen voor de ogen zijner discipelen gedaan heeft’ (Joh. 20: 30-31). Blijkbaar moest iedereen het eerst nog maar eens zien!
Tot zover deze korte exegese en terug naar de videoclip van R.E.M. Singhs vingerwijzing naar Caravaggio, en in indirecte zin dus naar het Bijbelverhaal zelf, is een mooi voorbeeld van intertekstualiteit, daar hij niet louter kopieert, maar aanvult. Is Thomas in de eerste scène nog gericht op de wond in de zij van Christus, in de volgende scène wendt de ongelovige zich naar de camera.
Waar Thomas eerst alleen met zijn metgezellen toeschouwer is, daar worden wij, als kijker van de clip, later mede toeschouwer. Dat waren we uiteraard al, maar nu zijn we ons bewust van het schouwspel, van het feit dat Thomas ons aankijkt en hij als het ware een nieuwe dialoog start. Zien is dus niet geloven, want dan wordt het weten, maar zien is zien. Een bewust zien van datzelfde zien.
Deze tekst verscheen eerder als voorwoord bij het themanummer ‘De Waarnemer’ van het kunsthistorisch tijdschrift Desipientia.
