Na een jarenlang oplopend geschil tussen het Verenigd Koninrijk der Nederlanden en Pruisen over de territoriale aanspraken op Moresnet, een plaats tussen de Vaalserberg en de vroegere hoofdweg naar de Duitse grensstad Aken, werd het dorp dat toen de status had van een neutrale ministaat op 10 januari 1920 door België ingelijfd. Het relaas van een turbulente geschiedenis:
Blik op de woelige voorgeschiedenis
Moresnet, nu een vredig dorp in de Belgische provincie Luik maakte lange tijd deel uit van het hertogdom Limburg tot het in 1288 na de Slag bij Woeringen door hertog Jan I van Brabant werd geannexeerd. Nadat in september 1406 hertogin Johanna van Brabant overleed kwamen de verenigde hertogdommen Brabant en Limburg onder Bourgondisch gezag. In de daaropvolgende eeuwen ging de machtscarrousel verder en verwierven respectievelijk de Spaanse en Oostenrijkse Habsburgers de controle over de gebieden. Eind achttiende eeuw werd Moresnet na de inlijving van de Oostenrijkse Nederlanden door de Franse revolutionairen een onderdeel van het “Département de l’Ourthe”.
In 1815 kwam met de nederlaag van Napoleon Bonaparte te Waterloo een einde aan het Franse bewind en werden tijdens het Congres van Wenen de Europese landsgrenzen grondig hertekend. Maar daar liep het tussen de Nederlandse vorst Willem I van het pas gevormde Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en de Pruisische koning Frederik Willem III al vlug behoorlijk spaak. Beiden hadden immers hun zinnen gezet op de “Société des Mines et Fonderies de Zinc de la Vieille Montagne”, een maatschappij die op het grondgebied van Moresnet al enkele jaren op lucratieve wijze een zinkmijn exploiteerde. Zink was in die tijd door zijn talrijke toepassingen een begeerd en waardevol goedje en geen van beide landen gunden elkaar het kostbare erts.
Een ongewone oplossing
Na veel gekrakeel over wie de exploitatie van de zinkmijn nu eigenlijk toekwam, werd in juni 1816 met het traktaat van Aken een compromis gesloten. Moresnet zou in drie delen worden opgesplitst waarbij het westelijk deel voor het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden bestemd was (in 1830 werd dit deel bij de nieuwe Staat België gevoegd) en het oostelijk deel aan Pruisen zou toekomen. De smalle strook van de gemeente waarop de groeve met de zinkmijn zich bevond werd onder de naam “Neutraal Moresnet” een condominium1 van beide landen. Het akkoord voorzag in alle details. Zo moest het nieuwe ministaatje van nog geen 350 hectare groot met grenspalen afgebakend worden die aan Nederlandse zijde een oranje-wit kleurenpatroon vertoonden en een zwart-wit aan Pruisische kant.
De verdere tribulaties
Na het einde van de Eerste Wereldoorlog verkreeg België in 1920 met de uitvoering van het verdrag van Versailles naast het vroegere westelijke deel van Moresnet nu ook de controle over het voormalige “Neutrale Moresnet” en het oostelijk gedeelte van de gemeente dat indertijd aan Pruisen was toegekend. Eén van de eerste maatregelen die de Belgische regering van de toenmalige Eerste Minister Léon Delacroix kort daarna ondernam was het verlenen van het Belgische staatsburgerschap aan alle inwoners van het nu opnieuw verenigde Moresnet.
Tijdens het interbellum keerde de rust enigszins terug, maar met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd de gemeente opnieuw door Duitsland bezet en als onderdeel van de “Landkreis Eupen” bij het Groot-Duitse Rijk gevoegd. Heel wat inwoners van Moresnet en andere omliggende gemeenten werden verplicht om dienst te nemen in de Wehrmacht en vervolgens aan het Oostfront ingezet. Die gedwongen inlijving in het Duitse leger zou velen na de bevrijding zuur opbreken toen ze bij hun terugkeer door de Belgische Staat tot hun verbazing als landverraders werden bestempeld en vervolgd.
Een bijzonder museum
In september 2018 opende in één van de gebouwen op de site van de vroegere zinkmijn in “Neutraal Moresnet” een volledig vernieuwd streekmuseum zijn deuren. De permanente tentoonstelling traceert op indringende wijze de zinkwinning die lange tijd de regio beheerste maar biedt aan de bezoeker eveneens een unieke kijk op de politieke en sociale geschiedenis van het voormalig dwergstaatje.
Boek: Moresnet – Opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje
Moresnet: land van drie vierkante kilometer
1 – Een condominium is een staatsvorm waarbij een gebied bestuurd wordt door twee of meerdere landen en dus een gedeelde soevereiniteit heeft
