13 minuten die de wereld hadden kunnen redden

Er werden in totaal zeker 42 moordaanslagen gepland en gepleegd op nazi-leider Adolf Hitler. Niet één daarvan wist de Duitse leider ook daadwerkelijk te doden. De bekendste aanslag op Hitler werd gepleegd door Graaf Claus von Stauffenberg. Dat gebeurde op 20 juli 1944. De wellicht meest ingenieuze poging werd op 8 november 1939 in de Bürgerbräukeller van München uitgevoerd door de Duitse meubelmaker annex timmerman Johann Georg Elser.

Over die laatste poging is onlangs een film gemaakt die nu in de bioscoop draait. Deze film van regisseur Oliver Hirschbiegel heet simpelweg Elser en geeft een indrukwekkend beeld van deze moordaanslag en alles wat er mee samenhing. Bij de aanslag vielen 8 doden en 63 gewonden.

De film geeft een historisch vrij accuraat beeld van Elser en zijn aanslag. Er wordt goed geacteerd, de aankleding plus het decor zijn fraai en de plot is interessant. Klein minpuntje is dat de flashbacks soms wat te overheersend zijn. Dat vertraagt de biografische film enigszins en zorgt er voor dat de kern af en toe wat uit zicht raakt. Jammer, maar geen groot euvel. Al bij al is Elser een krachtige, interessante weergave geworden van een historisch gezien belangrijke gebeurtenis.

Rokkenjager

Johann Elser, gespeeld door Christian Friedel, was niet alleen een politiek geëngageerde held met een hoge moraal. Hij had ook een andere kant zo blijkt uit de film. Hij was ook een muzikant en rokkenjager, die het aanlegde met getrouwde vrouwen zoals zijn grote liefde Elsa (gespeeld door Katharina Schüttler), bij wie hij zelfs een kind verwekte. De uit Zuid-Duitsland afkomstige Elser hield duidelijk wel van een feestje en stond bekend om zijn grappen en grollen. Hij was echter ook realist, zo blijkt. Volgens hem ging het in het leven niet om het dromen, maar om het leven zelf. Van het nationaal-socialisme moest hij nooit veel hebben. Al vroeg lag hij met de lokale nazi- en NSDAP-bonzen in de clinch. Dat had sterk te maken met zijn linkse overtuigingen. Elser was geen lid van de Duitse Communistische Partij (KPD), maar beweerde er wel op gestemd te hebben. Wel was hij lid van de Roten Frontkämpferbund, een paramilitaire communistische club. Hij raakte er al snel van overtuigd dat Hitler en zijn kompanen slecht waren voor Duitse arbeiders als hijzelf en dat de nazi’s gestopt dienden te worden om zo oorlog en bloedvergieten te voorkomen. De toekomst van Duitsland en de rest van de wereld stond op het spel.

Wat vooral knap is aan de aanslag van Elser is dat hij zijn ingewikkelde ‘terreur’-operatie helemaal alleen uitvoerde. Om aan springstof te komen stal hij bij een lichtarmaturenfabriek kruit en ontstekingsmechanismen. Later nam hij met voorbedachten rade een baan aan bij een steengroeve waar hij nog meer springstof ontvreemdde wat hem genoeg materiaal opleverde voor zijn bom.

Voor de bom bedacht hij een zelfgemaakt ontstekingsmechanisme. Hierbij zou een kogel, gestuurd door een tijdmechanisme, afgevuurd worden op een (eveneens gestolen) springbuisje waardoor de bom tot ontploffing zou brengen. In de boomgaard van zijn ouders testte hij het mechaniek twee keer. Het systeem bleek perfect te werken.

Nu moest Elser het springtuig nog zien in te bouwen in de Bürgerbräukeller, waar de nationaal-socialisten vaak samen kwamen. In meer dan dertig nachten bouwde hij de bom in in een steunpilaar vlakbij de plaats waar Hitler zijn jaarlijkse toespraak zou houden. Het lukte hem niet er een baan te kregen, waarop hij besloot zich dan maar steeds te laten insluiten. Slechts één keer werd hij ontdekt door een bediende, die er vervolgens de directeur van het complex bijhaalde. Met een smoes wist Elser zich eruit te praten. Elser stelde de tijd van zijn bom in op 8 november om 21.20 uur. Hij wist uit ervaring dat Hitler op dat moment zou spreken.

Trein

Tragisch feit voor Elser is dat zijn aanslag Hitler op 13 minuten na mist. Doordat het slecht weer is, besluit de Duitse leider namelijk iets eerder per trein terug te keren naar Berlijn in plaats van met het vliegtuig. Als Elser wel was geslaagd in zijn opzet had hij misschien de wereldgeschiedenis totaal veranderd.

Elser wordt na de aanslag ook nog eens op een wat schlemielige manier opgepakt. Aan de Zwitserse grens bij Konstanz probeert hij illegaal en ongezien Duitsland te verlaten. Hij wordt echter toch opgemerkt en gearresteerd. Elser heeft een verlopen grenspas bij zich, schetsen van bommen, enkele slagpinnen en een ansichtkaart van de Bürgerbräukeller. Dit maakt hem uiteraard erg verdacht.

Nadat Elser opgepakt is door de Duitse autoriteiten, kunnen de nazi’s maar moeilijk geloven dat de zeer complexe aanslag is uitgevoerd door één man. Toch blijft Elser er, zelfs na zware martelingen, bij dat hij geheel op eigen houtje heeft gehandeld. In de film is te zien hoe de verzetsheld een waarheidsserum krijgt toegediend en is te zien dat Elser hardhandig wordt verhoord. Ondanks zijn bovenmenselijke standvastigheid wordt Elser na zijn arrestatie ook begrijpelijkerwijs gekweld door zelfverwijten en twijfel. Hij haalt zich in het hoofd dat hij niet succesvol was omdat zijn overtuiging fout was geweest, vraagt zich onder andere af hoe hij zo heeft kunnen falen en bidt tot God om steun. Iets wat een communist in eerste instantie niet zo snel zou doen. De druk van de martelingen en verhoren is echter zo onmenselijk groot dat zelfs de sterke Elser het Opperwezen aanroept. Een nazi-officier bijt hem vervolgens toe:

“God zit in Amerika of Moskou. Hij hoort je niet!”

Elser werd niet direct terechtgesteld na zijn aanslag. Hij zit eerst in concentratiekamp Sachsenhausen vast en daarna in Dachau. In beide kampen wordt hij opvallend genoeg erg behoorlijk behandeld. Hij heeft er een kamer voor zichzelf, mag naar het kamp-bordeel gaan en wordt zo goed verzorgd dat andere gevangenen beginnen te vermoeden dat hij een nep-gevangene is die met de nazi’s heult. Sommigen denken zelfs dat Elser’s aanslag opgezet spel was om Hitler de allure van onsterfelijkheid en onoverwinnelijkheid te geven. Dat klopte echter niet. De nazi’s willen dat Elser in goede conditie blijft zodat ze later een showproces tegen hem kunnen beginnen. Tragisch genoeg scheelt het weinig of Elser had de Tweede Wereldoorlog overleefd. Slechts korte tijd voordat de geallieerden Dachau bevrijden laat Hitler Elser en verschillende andere politieke tegenstanders uit pure wraakzucht liquideren. Op 9 april 1945 krijgt hij een nekschot.

Elser wordt door de Duitse bevolking niet direct als held gezien. Mogelijk doordat hij een eenvoudige meubelmaker was en niet van adel zoals Von Stauffenberg. Elser moest lang wachten op erkenning. Met deze monumentale film krijgt hij nu echter eindelijk de eer die hem historisch en moreel gezien toekomt.

~ Paul Prillevitz

Trailer van de film ‘Elser’: