Steen van Rosetta – En de ontcijfering van hiërogliefen

De Steen van Rosetta is een beroemde granieten steen die in 1799 werd gevonden in Egypte. De steen bevat dezelfde tekst in drie verschillende schriftvormen en was daardoor van groot belang bij het ontcijferen van hiërogliefen.

Wie het woord hiërogliefen hoort, denkt meteen aan Egypte. De tekens horen overduidelijk bij de oude Egyptenaren. Dat is al eeuwen bekend, maar waar al die speciale tekens precies voor stonden, was lange tijd minder duidelijk. Bij het ontcijferen van de Egyptische hiërogliefen speelde de Steen van Rosetta een grote rol.

Drie schriftvormen

In 1799 vond een officier in het Napoleontische leger in Egypte een steen met inscripties met een afmeting van 112 bij 76 centimeter. De steen dankt zijn naam aan de vindplek: Rosetta, een havenstad ongeveer zestig kilometer ten noordoosten van Alexandrië, ook wel Rashid genoemd. Er werden wel vaker stenen met inscripties gevonden, maar deze steen was duidelijk speciaal. Op de grote steen, die ooit deel uitmaakte van een oude muur, zijn namelijk niet alleen hiërogliefen te vinden, maar ook 54 regels Griekse tekst en 32 regels demotische tekens, een cursief Egyptisch schrift dat in de oudheid gebruikt werd als een soort volks- en handelstaal. Men ging ervan uit dat de steen drie keer dezelfde tekst bevatte en aangezien men het Griekse deel kon lezen, hoopte men nu ook de andere tekens te kunnen ontcijferen. Dit bleek echter makkelijker gezegd dan gedaan…

“Ik ben eruit!”

Drieëntwintig jaar na de vondst van het granietblok slaagde de tweeëntwintigjarige Franse taalgeleerde Jean-François Champollion erin de steen te ontcijferen. Volgens de overlevering riep hij hierna uit: “Je tiens l’affaire!” (Ik ben eruit!). Met de ontcijfering leverde de Fransman gelijk de sleutel voor de ontcijfering van de hiërogliefen. Naar verluidt zakte de jonge geleerde hierna uitgeput van het zware werk in elkaar op de vloer van zijn werkkamer. Pas een kleine twee weken later maakte hij zijn ontdekking wereldkundig, tijdens een lezing voor de Académie des inscriptions et belles-lettres in Parijs.

Champollion was al vanaf zijn elfde bezig geweest met het onderwerp. Taal fascineerde hem sowieso enorm. Op zijn zestiende sprak hij naar verluidt al zes oosterse talen en beheerste hij daarnaast ook het Grieks en Latijn. De taalgeleerde was uiteraard niet de eerste die probeerde de hiëroglyfen te ontcijferen. Na de ontdekking van de steen was een ware strijd losgebarsten tussen taalkundigen. Naast Champollion probeerden bijvoorbeeld ook zijn landgenoot Sylvestre de Sacy, de Engelse arts en taalgeleerde Thomas Young en de Zweedse diplomaat Johan David Akerblad de code te kraken. Veel onderzoekers gingen er vanuit dat de Egyptische tekens als symbolen moeten worden gelezen. Champollion ontdekte echter dat het voornamelijk om een fonetisch schrift gaat. De tekens vertegenwoordigen dus klanken. De Fransman wist door gedetailleerde vergelijkingen een lijst te maken van Egyptische woorden en hun Griekse equivalenten.

Enige tijd hiervoor had Thomas Young al de namen van Ptolemaeus en Cleopatra weten te ontcijferen. Hoewel dit nieuws vrij algemeen bekend was, beweerde Champollion later dat hij niet van Young’s prestatie op de hoogte was geweest en zijn ontdekking dus volledig onafhankelijk hebben gedaan. De Fransman kwam er verder achter dat de Egyptenaren geregeld gebruikmaakten van een een soort rebusachtige logogrammen en dat de hiërogliefen sterk verwant zijn aan het Koptisch, de autochtone taal van Egypte, die rechtstreeks van het Oud-Egyptisch afstamt. De Fransman leerde de taal ooit van een Egyptische monnik in Parijs en was daarmee een van de zeer weinigen in Europa die het Koptisch goed kende.

Met zijn onderzoek legde Champollion mede de basis voor de egyptologie als wetenschap.

Decreet

Op de Steen van Rosetta is een decreet (verordening) van een priesterssynode te vinden. Deze synode werd in 196 voor Christus in Memphis gehouden. Er werden onder meer afspraken gemaakt over belastingen, schenkingen aan tempels, maatregelen tegen overstromingen en het oprichten van beelden van de Egyptische koning Ptolemaeus V (203-180 v.Chr).

De Steen van Rosetta is veruit het bekendste meertalige document dat van belang is geweest voor de ontcijfering van hiërogliefen. Na de Franse overgave van Alexandrië kwam er in 1801 een eind aan de Napoleons expeditie in Egypte. De steen van Rosetta viel toen, samen met veel andere Egyptische antiquiteiten, in Britse handen. Tegenwoordig is de beroemde steen te bewonderen in het British Museum in Londen. Een kopie van de steen is te bezichtigen in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.

Terug naar Egypte?

In de zomer van 2022 kwam de steen van Rosetta in het nieuws nadat de bekende Egyptische archeoloog Zahi Hawass een petitie startte om de steen terug te laten keren naar Egypte. Volgens de archeoloog gaat het om roofkunst die onrechtmatig in Engeland wordt vertoond. Hij noemt de steen een “icoon van de Egyptische identiteit”. Hawass deed eerder ook al pogingen om de steen terug te laten keren. Wat de archeoloog Egyptenaar betreft keren ook andere oudheidkundige objecten terug naar zijn land. Hij denkt dan bijvoorbeeld aan het beroemde beeld van koningin Nefertiti, een van de topstukken van het Neues Museum in Berlijn.

Bronnen ▼