Abraham Kuyper – ‘Klokkenist der kleine luyden’

De gereformeerde voorman Abraham Kuyper (1837-1920) is een belangrijke persoon uit de Nederlandse geschiedenis. Hij richtte de eerste Nederlandse politieke partij op, de Antirevolutionaire Partij. Ook stond hij aan de basis van de Vrije Universiteit in Amsterdam en was hij predikant, hoogleraar, veelgelezen journalist, Kamerlid en bediscussieerd minister-president. Zijn erfenis is nog altijd merkbaar.

Abraham Kuyper kwam op 29 oktober 1837 ter wereld in Maassluis. In zijn jonge jaren kreeg hij eerst thuisonderwijs van zijn vader Jan Frederik, die hervormd predikant was, en rondde later het gymnasium af in Leiden. Daarna ging hij klassieke talen en theologie studeren aan de Universiteit van Leiden, waar hij in 1862 promoveerde in de theologie.

Kerkleider

Het jaar erop, 1863, was net als 1862 een bewogen jaar in Kuypers leven. Hij trouwde met Johanna Hendrika Schaaij en begon als predikant in zijn eerste gemeente in Beesd, in de Betuwe. In zijn Beesd-periode (die geen beestperiode was) bekeerde de vrijzinnige Kuyper zich tot de gereformeerde orthodoxie gebaseerd op de leer van de zestiende-eeuwse reformator Johannes Calvijn. Dit gebeurde onder invloed van Pietje Baltus, een eenvoudige maar erg gelovige vrouw uit de kerk waar Kuyper voorging. Na zijn ambtsjaren in Beesd was Kuyper nog hervormd predikant in Utrecht (1867) en Amsterdam (1870-1874). Omdat Kuyper zich steeds meer op de politiek ging richten en in januari 1874 voor het district Gouda in de Tweede Kamer verkozen werd, vroeg hij emeritaat aan.

Als emeritus-predikant en kerkleider was Kuyper in 1886 betrokken bij de Doleantie, een kerkscheuring waarbij een aanzienlijk deel van de orthodox-hervormden de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK) verliet, omdat het kerkbestuur niet inging op de eisen van de orthodoxen om het modernisme in de kerk formeel aan te pakken. Deze ‘dolerenden’ verenigden zich in 1892 met een deel van de afgescheidenen (die de NHK al in 1834 verlaten hadden) in een nieuwe kerk: de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN).

Journalist en politicus

In zijn rol als journalist was Kuyper zeer productief en wist hij de eenvoudige gereformeerde mensen (de ‘kleine luyden’) te motiveren en mobiliseren voor de gereformeerde zaak. Kuyper was in die zin de ‘klokkenist der kleine luyden’, zoals de historici Jan en Annie Romein hem typeerden in Erflaters van onze beschaving (1938-1940). Aanvankelijk publiceerde Kuyper voor De Heraut, een orthodox-hervormd weekblad dat in 1850 was opgericht. Op 1 april 1872 stichtte hij echter de antirevolutionaire periodiek De Standaard, waarin hijzelf, als hoofdredacteur, voornamelijk schreef over politiek. Zijn ‘driestarren’ – korte en puntige stukjes over een actueel thema – werden onder zijn volgers een begrip.

In maart 1879 publiceerde Kuyper een toelichting op zijn politiek program in een lijvig boekwerk van 1300 pagina’s, getiteld Ons program. Dit werk kwam in een beperkte oplage van enkele honderden exemplaren uit, maar zou minstens vijftig jaar lang de koers bepalen van de politieke partij die in datzelfde jaar 1879 het levenslicht zag: de Anti-Revolutionaire Partij (ARP), naast de KVP en CHU een van de bloedgroepen van het CDA. Deze eerste politieke partij van Nederland verzette zich tegen de liberale uitgangspunten van de Franse Revolutie. ‘Tegen de revolutie het Evangelie’, zo verwoordde Kuypers inspirator Guillaume Groen van Prinsterer het. Meermalen zat Kuyper voor de ARP in de Tweede Kamer (1894-1901, 1908-1912), Eerste Kamer (1913-1920), terwijl hij in de jaren 1901-1905 optrad als minister-president.

Twee ijkpunten tijdens zijn ambtstermijn als minister-president waren de zogenoemde ‘worgwetten’ uit 1903, waarmee hij de Spoorwegstakingen lam legde en die tot 1981 spoorwegpersoneel verboden om te staken, en zijn rol bij het ontstaan van de ethische politiek in Nederlands-Indië. Vanaf 1901 kwam het accent in de koloniale politiek te liggen op de morele (‘ethische’) roeping van Nederland om iets terug te doen voor de Indische kolonie en te investeren in infrastructuur, gezondheidszorg en onderwijs. Mede-vormgever en uitvoerder van dit beleid was ARP-minister van Koloniën A.W.F Idenburg.

Neocalvinist en wetenschapper

Op 20 oktober 1880 opende Kuyper met een rede getiteld ‘Souvereiniteit in eigen kring’, in het koor van de Nieuwe Kerk te Amsterdam, de gereformeerde Vrije Universiteit. De term ‘vrij’ sloeg op ‘vrij van regeringsinvloeden’. In en rond deze Vrije Universiteit, waar Kuyper zelf hoogleraar Theologie werd, ontwikkelde zich een instituut waar gereformeerde predikanten hun opleiding volgden en gaandeweg steeds meer wetenschappelijke disciplines een plek kregen.

De wetenschappelijke school en het daaraan gelieerde wereldbeeld dat rond Kuypers Vrije Universiteit en in de Gereformeerde Kerken vorm kreeg, wordt gevat in de term neocalvinisme. Dit was een nieuw (neo) soort calvinisme dat tegelijk modern én orthodox was. Modern in de zin van gericht op eigentijdse kwesties, actueel, democratisch, praktisch, rationeel en activistisch. Met gebruik van toentertijd moderne middelen zoals een politieke partij en een eigen periodiek. En tegelijk orthodox in de leer: Christus legde volgens het neocalvinisme beslag op héél het menselijke leven, waarbij de antithese (strikte scheiding) tussen kerk en wereld niet uit het oog verloren werd. Tegelijk echter was er, zo redeneerde Kuyper, in de niet-kerkelijke wereld veel goeds te vinden. Dit betoogde hij in de trilogie De gemeene gratie (1902-1904), waarvan de titel sloeg op de ‘algemene genade’ van God die tot uitdrukking kwam of kon komen in de niet-christelijke sectoren van de cultuur.

Wie snel en bondig kennis wil nemen van het neocalvinistische gedachtegoed van Kuyper dat hierboven in hoofdlijnen is beschreven, moet diens Stone-lezingen getiteld Het Calvinisme (1898) lezen, een reeks lezingen die hij in 1898 op een tournee in Amerika hield aan het presbyteriaanse Theological Seminary in Princeton. Hierin ontvouwde Kuyper zijn ideeën over onder meer de geschiedenis, politiek, wetenschap, theologie en de toekomst.

Erfenis

Niet voor niks typeerden beide historici Romein Kuyper eind jaren 1930 als een ‘erflater van onze beschaving’. De erfenis van Kuyper is nog steeds voelbaar in Nederland, althans voor wie er oog voor heeft. Maar zeker ook over de landsgrenzen heen heeft Kuyper een behoorlijke impact gehad. Nederlandse emigranten namen in de negentiende en twintigste eeuw Kuypers ideeën mee naar hun nieuwe vaderland. Met name in kringen van de Christian Reformed Church in de Verenigde Staten Canada, gesticht door deze landverhuizers, is Kuypers gedachtegoed nog steeds populair en stempelt het kerkelijk denken en doen. Verscheidene Amerikaanse evangelicals likken nog steeds hun vingers af bij Kuypers ideeën en laten zich tot op de dag van vandaag door hem inspireren.

In de (voormalige) gereformeerde flanken in het CDA sinds 1980 zijn de brokken van Kuypers wereldbeeld nog aanwijsbaar, evenals in de gereformeerde segmenten van de Protestantse Kerk in Nederland, waarin ‘Kuypers’ Gereformeerde Kerken in mei 2004 opgingen. De Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt (GKV), om een andere denominatie te noemen, zijn in 1944 ontstaan onder meer in reactie op Kuypers leer van de ‘veronderstelde wedergeboorte’. Ze wezen die leer af. Maar tegelijk is de geestelijke atmosfeer in dit kerkgenootschap sterk beïnvloed door Kuypers klemtoon op de antithese (met name tot de jaren 1990), zijn organisatiedrang en zijn activistisch-optimistische gereformeerde ideologie. De vrijgemaakt-gereformeerde identiteit zou zonder Abraham Kuyper een heel ander karakter hebben gehad.

Ten slotte heeft Abraham Kuyper zijn stempel op de Nederlandse samenleving in brede zin gedrukt. Enkele voorbeelden. Kuyper…

Overlijden

Op 8 november 1920 overleed Abraham Kuyper, na een ziekbed, in Den Haag. Over de begrafenis op 12 november schreef zijn partijgenoot Idenburg aan Kuypers dochter, die in Nederlands-Indië zat, het volgende:

“De begrafenis is buitengewoon plechtig en waardig geweest. De opkomst uit alle deelen van het land was zeer groot. Langs den weg stonden volgens matige berekening 20 à 30 duizend menschen; op het kerkhof waren er zeker meer dan 10 duizend. De regeling was voorbeeldig en ons a.r. [antirevolutionaire] volk heeft zich voorbeeldig gedragen.”

Video van de begrafenis

In de verkiezing van grootste Nederlander op 15 november 2004 belandde Kuyper als een van de ruim 200 kandidaten op een bescheiden 94e plek, terwijl – onder invloed van de heftige emoties na de moord op Theo van Gogh dertien dagen eerder – politicus Pim Fortuyn (hoewel eigenlijk tweede) de trofee kreeg.

Bronnen ▼