In tegenstelling tot zijn vader Ferdinand III, die naam maakte als veroveraar van Moors grondgebied wat hem de bijnaam ‘De Heilige’ bezorgde, staat Alfons X bekend als wetgever en inspirator van wetenschap en cultuur. Tijdens zijn bewind werden tal van in het Arabisch gestelde geschriften vertaald in het Latijn, waardoor met name de stad Toledo zich ontpopte als draaischijf tussen de Moorse en christelijke culturen.
Een genereuze vorst
Gedurende de eerste jaren van zijn regeerperiode – die begon bij de dood van zijn vader in 1252 – toonde Alfons zich uiterst genereus en verleende hij tal van specifieke rechten aan steden, vooraanstaande burgers en kerk, waarmee hij zich de afgunst van de Castiliaanse edelen en de woede van zijn schoonvader Jacobus I van Aragón op de hals haalde.
Wetgeving en wetenschap
Om de eenheid in het rijk te bevorderen en de administratie te stroomlijnen heeft Alfons X tal van wetten ingevoerd. Eén van de maatregelen die hij nam (1261) was de unificatie van geld, maten en gewichten die nog overal verschilden. Later, in 1273, bracht hij alle schaapherders van León en Castilië bijeen in één nationale associatie, waaraan belangrijke voorrechten werden toegekend zoals vrijstelling van militaire dienst. Deze regeling, bekend als de Honrado Concejo de la Mesta de Pastores, voorzag ook in de ordening en bescherming van de uit de oudheid daterende schapenrouten, de cañadas reales, een netwerk met een totale lengte van honderden kilometers waarlangs de herders hun kuddes van de zomer- naar winterweiden leidden en andersom. De Concejo de la Mesta voorzag in een eeuwigdurend recht op overpad. ’s Zomers trekken nog altijd duizenden schapen door Madrid.
Maar zijn belangrijkste bijdrage aan de Castiliaanse wetgeving en unificatie is ongetwijfeld de creatie van de Siete Partidas, zeven akten die juridische regelingen inhielden op uiteenlopende gebieden. Alfons begon zijn werk aan de Partidas in 1256 en voltooide het in 1263. De beginletters van de akten vormen samen het acroniem ALFONSO. Naast de Siete Partidas publiceerde hij ook Fuero Real de Castilla (wetten van het koninkrijk), eveneens bedoeld om eenheid te bevorderen in de diversiteit aan rechten toegekend aan edelen en steden. Daar waar eerder toegekende rechten een goed bestuur in de weg stonden, werden deze geschrapt, zeer tot ongenoegen van de edelen.
Opstanden
In 1031 viel het ooit zo machtige Moorse kalifaat van Córdoba uiteen in een aantal kleine rijken, de zogeheten Reinos de Taifas, zoals dat van Toledo, Sevilla en Granada. Langzaam maar zeker vielen deze taifas ten prooi aan de veroveringsdrift van de Castiliaanse koningen. In 1243 bereidde Alfons’ vader Ferdinand een aanval voor op een van de laatst overgebleven taifas, Murcia, maar wegens ziekte moest hij de leiding van deze veldtocht overlaten aan zijn toen 22 jaar oude zoon, prins Alfons. Tijdens diens tocht naar het zuiden bereikte hem bericht dat de emir van Murcia, Ibn Hud al-Dawla, zijn vazalschap aanbood aan Castilië in ruil voor de steun aan Murcia tegen de vanuit het noorden opdringende koning van Aragón, Jacobus I, de Veroveraar, en de bedreigingen vanuit het zuiden door Muhammad ibn Yusuf ibn Nasr, koning van Granada. De ambities van Jacobus I om Murcia te veroveren kwamen tot een einde toen besloten werd tot het huwelijk tussen prins Alfons van Castilië en de dochter van Jacobus, Violante. De grensgeschillen tussen Aragón en Castilië in het zuiden werden opgelost met het verdrag van Almizra (1244) waarmee Castilië de beschikking kreeg over steden als Elche en Alicante en daarmee directe toegang tot de Middellandse Zee. Murcia werd een protectoraat van Castilië, maar bleef een Islamitische staat
Alfons X realiseerde zich dat dit gebied nooit snel gekerstend zou worden als hij zich aan dit verdrag zou houden. Hij verhoogde de druk op bekering van de inwoners door in overleg met paus Innocentius IV in 1250 het diocees van Cartagena in het leven te roepen en daar zijn eigen biechtvader tot eerste bisschop te benoemen. In 1258 werd een gouverneur aangesteld die het toezicht verscherpte op de bekeringsactiviteiten. Dit leidde in 1264 tot de opstand van de mudéjares, Moren die hun geloof trouw bleven in de door de christenen veroverde gebieden. Alfons X had moeite deze opstand te bedwingen, maar een vraag om hulp van zijn vrouw Violante aan haar vader Jacobus van Aragón had effect. Jacobus sloeg de opstand neer en liet Murcia verder over aan zijn schoonzoon.
Onder aanvoering van Filips, een broer van Alfons X, kwamen de Castiliaanse edelen in 1272 in opstand. Zij eisten een groter aandeel in de belastingopbrengsten, maakten bezwaar tegen het autoritaire optreden van Alfons X en tegen de wetten die hij invoerde, die knaagden aan hun bestaande rechten. Gelukkig voor de koning kreeg hij opnieuw hulp van zijn schoonvader Jacobus van Aragón en kon de opstand worden bedwongen.
Het conflict om de erfenis van Alfons de Wijze
De dood van Willem van Holland in 1256, tot die tijd koning van het Heilige Roomse Rijk, bewoog enkele van zijn aanhangers ertoe om Alfons X het keizerschap aan te bieden, een aanbod dat hij accepteerde, maar waarmee hij in zware financiële problemen kwam omdat deze campagne voor het keizerschap hem veel geld kostte bovenop de torenhoge uitgaven voor zijn andere ambities: de strijd tegen de Moren en zijn niet aflatende inspanningen ter ondersteuning van talloze culturele projecten. De campagne mislukte, want in 1273 werd zijn enige concurrent, Rudolf van Habsburg, gekroond tot koning. Twee jaar lang probeerde Alfons alsnog het pleit te winnen, maar na een reis naar Baucaire (Frankrijk), waar hij een onderhoud had met paus Gregorius X, zag hij definitief af van zijn ambities.
Van zijn afwezigheid in 1275 en het feit dat kroonprins Ferdinand de la Cerda zich ver in het noorden bevond, maakten de koningen van Granada en Marokko gebruik om een poging te doen Sevilla te veroveren. Kroonprins Ferdinand snelde toe, maar werd op zijn tocht naar het zuiden door ziekte geveld en kwam in Ciudad Real te overlijden. Het was diens broer Sancho die de Moren uiteindelijk een zware nederlaag toebracht. Daarna brak de strijd los om de opvolging van Alfons de Wijze.
Volgens het oude Castiliaanse (het Visigotische) recht zou na het overlijden van prins Ferdinand diens jongere broer Sancho de troonopvolger worden. Alfons X had in de Siete Partidas echter de bepaling opgenomen die voorzag in opvolging door kinderen van Ferdinand de la Cerda. De Partidas bevatten echter geen sancties als daaraan niet werd voldaan. Alfons X gaf tegen zijn eigen wetgeving in aan Sancho de voorkeur, die zich onderscheiden had in de strijd tegen de Moren, maar zijn vrouw Violante koos de kant van de kinderen van Alfons de la Cerda evenals diens moeder Blanca en zijn grootvader, de koning van Frankrijk. Een tragische breuk in de familie was het gevolg. In 1277 vluchtten Blanca, Violante en de prinsen de la Cerda naar Aragón. Vanaf dat moment begonnen ook de paus en de koning van Engeland (Edward I) zich met de zaak te bemoeien. Dat bracht een periode van vier jaar van onderhandelingen teweeg. Eind 1280 ontmoette Alfons X, in gezelschap van zijn zoon Sancho, de Franse koning in Bayonne om de opvolgingskwestie definitief te regelen. Het was daar dat hij zijn voorstel deed om Sancho tot opvolger te benoemen en Alfons de la Cerda het rijk van Jaén te geven onder vazalschap van Castilië. Sancho verzette zich daartegen en de onderhandelingen werden afgebroken. Castilië bevond zich op de rand van een burgeroorlog.
In 1282, nadat Sancho veel edelen aan zich had weten te binden, manifesteerde hij zich openlijk als opvolger van Alfons X en dreigde zelfs met de wapenen, hoewel het vrijwel zeker is dat hij deze nooit tegen zijn vader zou hebben opgenomen. Hij riep zijn volgelingen bijeen die besloten Alfons X het koningschap te ontnemen en Sancho op de troon te zetten. Sancho had de macht over vrijwel geheel Castilië en werd gesteund door de koning van Granada, maar inmiddels ook door zijn moeder, koningin Violante, die uit angst voor haar man toch de kandidatuur van Sancho onderschreef. Van ingrijpen door de andere koninkrijken op het Iberisch schiereiland had Sancho niets te vrezen. De vorsten van Portugal en Aragón waren niet van plan hem een strobreed in de weg te leggen. Alfons X kon eind 1282 alleen nog rekenen op de steun van Sevilla en enkele steden in Murcia. Op 4 april 1284 overleed de koning in het Alcázar van Sevilla in gezelschap van enkele van zijn kinderen, waaronder zijn dochter Beatrix, koningin van Portugal die hem altijd tot steun was geweest. Zijn vrouw Violante en zoon Sancho ontbraken.
Ook interessant: Het Graafschap Castilië (836-1065)
…en: Koninginnen van Spanje
Overzichtspagina: Spaanse geschiedenis
Overzicht van boeken over de geschiedenis van Spanje
