In de eerste pagina’s van het oorlogsdagboek van Bernard Mestriz (1925-1999) dat medio april 1942 begint, lijkt de oorlog niet meer dan een decor. Bernie werkt als landarbeider bij veehouders in de Achterhoek. Als afwisseling van het dagelijkse werk, dat bestaat uit ‘koeienstallen schoonmaken en stronthopen slaan’ is het nog mogelijk om te tennissen en andere plaatsen in de omgeving te bezoeken voor het doen van inkopen. Hij kan als orthodoxe jood zelfs de synagoge in Terborg bezoeken. Hij bidt en studeert om de tijd door te komen.
De anti-Joodse maatregelen krijgen in de periode daarna een steeds meer stigmatiserend en isolerend karakter. Op 3 mei 1942 schrijft hij, dat het dragen van de Davidster verplicht is geworden:
“Er is een nieuwe bepaling gekomen voor Joden. We moeten vanaf heden een mogein David op oranjeveld dragen. Overtredingen worden gestraft met fl. 1000,- boete of zes maanden.” [p. 58].
Daarna werd de dreiging steeds groter en vooral tastbaar door de berichten dat goede kennissen en familieleden werden afgevoerd naar werkkampen, waarvan inmiddels bekend was dat deze zich bevonden in het bezette Polen. Toch was de positie van Bernard relatief nog gunstig, als je het vergelijkt met die van onderduikers in krappe kelders en nauwe zolderkamers, zonder de mogelijkheid om naar buiten te gaan.
Er wordt in dit dagboek niet geklaagd over de omstandigheden. Het dagboek is van belang, omdat daarin het beeld van de afwachtende, passieve onderduiker wordt bijgesteld. Bernard is initiatiefrijk, en leeft vooral in het moment. Als hij zich op de toekomst richt, dan vooral als hij het verloop van de strijd in Europa bespreekt. Zoals op 14 oktober 1943:
“In Moskou zal nog deze maand een conferentie worden gehouden tussen de ministers van Buitenlandse Zaken van Engeland, de Verenigde Staten en Rusland, nl. Eden, Hull en Molotow; deze conferentie wordt geacht van zeer veel belang te zijn wat Europa’s toekomst betreft.” [p. 226]
Het dagboek verwijst hier naar de Derde Geallieerde Conferentie die van 18 oktober 1943 tot 11 november 1943 in Moskou plaatsvond. Dit is een goed bewijs dat de dagboekschrijver goed was ingelicht over de globale actualiteit.
De werking van het illegale informatienetwerk
Het is ook opmerkelijk hoe goed Mestriz is geïnformeerd over het verloop van de Jodenvervolging in Amsterdam. Op 8 juli 1942 schrijft hij dat in Amsterdam meisjes vanaf 16 jaar worden gekeurd voor de werkkampen. Wat die werkkampen precies inhouden weet hij dan nog niet en evenmin dat die zich in Polen bevinden. Een dag later schrijft hij dat in Amsterdam vele geëmigreerde Joden bericht hebben gekregen om de vijftiende juli ’s nachts op het perron aanwezig te zijn. De maanden daarna blijft hij goed op de hoogte van de ontwikkelingen, waaruit blijkt dat er een goed netwerk functioneerde om hem, en anderen, op de hoogte te brengen. Op 8 september 1942 wordt hij bezocht door een vertegenwoordiger van de Joodsche Raad:
“Er wordt moeite gedaan dat alle jongens die bij een boer werken vergunning krijgen om daar te blijven. Barometerstand 79o [26 graden Celsius, RS]. In Amsterdam worden sinds vorige week donderdag nog steeds vele Joden opgehaald.”
Deze opsomming van feiten, waaronder de dagelijks genoteerde barometerstand, geeft aan hoe zakelijk Bernie dit dagboek heeft bijgehouden. Het zal hem duidelijk zijn geweest dat wat er met het Joodse volk gebeurde, moest worden vastgelegd. De dagboekschrijver probeerde de feiten die ertoe deden vast te leggen en tegelijkertijd trachtte hij te analyseren wat er gebeurde, en met name hoe de oorlog en het front zich ontwikkelde. Dat er veel naar de Engelse radio werd geluisterd blijkt uit de, naarmate de tijd vordert, steeds uitgebreidere verslagen van de geallieerde opmars.
Het documenteren van de feiten
In het dagboek legde Bernard de dagelijkse feiten vast. Die zakelijke en analytische benadering is een opmerkelijke overeenkomst tussen de dagboekschrijver en het werk van de cineast Lindwer. De cineast ontdekte dit unieke document bij Bernards weduwe in Jeruzalem toen hij research deed voor zijn film over de vernietiging van het Nederlandse Jodendom ‘Holland, Vaarwel!’ (2004). Lindwer werd in 1946, dus zeer kort na de oorlog geboren, en werd als kind van ouders die getekend waren door de oorlog voortdurende met de gevolgen ervan geconfronteerd.
Eerste deel van de documentaire ‘Holland Vaarwel’
In de documentaire brengt Lindwer het lot van Joden in Nederland tijdens de bezetting in beeld aan de hand van het verhaal van zijn ondergedoken familie in de Achterhoek. Lindwer was op zoek naar de ware toedracht van het verraad van zijn oom en tante. Ze zaten tijdens de noodlottige overval, die werd geleid door een Nederlander, samen met Bernard Mestriz ondergedoken op de boerderij van Johan en Dina te Lindert in Sinderen. Lindwer ontdekte in het dagboek de tragische toedracht en de aanleiding voor het verraad. Bernard wist ternauwernood aan arrestatie te ontkomen en zijn geschreven verslag van de gebeurtenissen bevatten de antwoorden op veel vragen.
De documentaires van Lindwer, waarin hij aan de hand van interviews van getuigen en op grond van nauwkeurig bronnenonderzoek het verloop van de Jodenvervolging in beeld brengt, zijn onmisbare standaardwerken voor iedereen die zich in deze zwarte periode van de geschiedenis wil verdiepen. In de tijd dat het beeld het lijkt te winnen van het woord, zijn deze documentaires monumenten voor de geschiedschrijving over de Sjoa.
Afronding
Als historicus put ik hoop uit het feit dat de vragen van Lindwer over de toedracht rond de arrestatie van zijn familieleden werden beantwoord door een dagboek waarvan het bestaan lang niet bekend was. Het was een onverwachte vondst tijdens het onderzoek. De wetenschappelijk verantwoorde publicaties van Lindwer vormen een integraal onderdeel van zijn gefilmde werk en dat geldt ook voor de uitgave van dit dagboek. Lees dit dagboek én kijk naar zijn documentaires, is dus mijn devies.
Boek: Bernie’s oorlog. Dagboek van een Joodse Boerenknecht
Bekijk dit boek bij:
