In december 2021 trad Angela Merkel af als bondskanselier van de Bondsrepubliek Duitsland. Ze had er vier ambtstermijnen opzitten, liefst zestien jaar. In haar onlangs verschenen boek Vrijheid kijkt ze terug op haar jeugd in de DDR en maakt ze de balans op van haar politieke carrière.
Om vast een eerste indruk te geven: het deel waarin ze de sfeer van de oude DDR prachtig weet op te roepen, mag gerust een autobiografie heten. Over haar jaren in de politiek als minister en kanselier is ze terughoudender, dan krijgt het boek meer het karakter van een politieke verantwoording. De toon wordt afstandelijker, wat defensiever en heel soms wat bitter. Al met al is het een uiterst boeiend relaas.
De DDR-achtergrond
Angela Merkel, meisjesnaam Kasner, komt uit een hecht domineesgezin, dat in 1954 vanuit Hamburg naar de DDR trekt. Zij is dan nog baby. Met de familie in het Westen blijft er contact, maar de muurbouw maakt dat na 1961 een stuk ingewikkelder. Op school zijn haar christelijke achtergrond en haar vaders beroep lastig, maar overkomelijk. Ze is actief bij de Pioniers en in de Freie Deutsche Jugend (FDJ), communistische jeugdorganisaties. Belangrijker voor haar vorming is de Junge Gemeinde. In de jaren zeventig verwerft de Lutherse kerk wat speelruimte voor dit kerkelijke jongerenwerk. Uit deze kring komen later veel belangrijke dissidenten.
Als protestzanger Wolf Biermann in 1976 niet mag terugkeren naar de DDR is dat deprimerend, schrijft Merkel. Anders dan haar vader gelooft ze niet dat de DDR hervormbaar is. Met de omvangrijke kerkelijke vredesbeweging van de jaren tachtig in de DDR heeft ze weinig aansluiting, ze is voorstander van plaatsing van kruisraketten in het westen. Ze komt in haar studiejaren wel in de Nicolaikerk in Leipzig – brandhaard van kerkelijk verzet – maar inspirator Christian Führer noemt ze niet. Ze steunt de oppositie, zegt ze, vanwege hun moed, niet per se om hun idealen.
Ze groeit op in Templin, een stadje in het landelijke Uckermarck ten noordoosten van Berlijn, ze is een echt plattelandskind en op school een uitblinker, behalve in… sport. Ze studeert in Leipzig natuurkunde en woont daarna een tijd in de hoofdstad. Ze gaat de wetenschap in en promoveert. Ze trouwt jong met ene Ulrich Merkel, maar scheidt al snel. Ze houdt de achternaam van haar ex-man, ook als ze later hertrouwt. Ze legt niet uit waarom. Als ze geen huis kan vinden in Berlijn, kraakt ze een pand in de binnenstad. In dwangstaat DDR, schrijft ze, zat het leven ‘vol hindernissen en valkuilen’, maar die weet ze dankzij een zekere ‘zorgeloosheid’ te ontlopen. Na de val van de muur in november 1989 wordt ze actief in de Demokratischer Aufbruch (DA), daarna voor de CDU uit West-Duitsland. Ze opteert voor een snelle hereniging.
Kanselier
De rest van het boek gaat over Merkel’s jaren ‘aan de macht’, zestien jaar lang. De verslaglegging wordt wat strakker, ze citeert vaker uit protocollen en communiqués en politieke vrienden moeten even genoemd worden. Ze ontwikkelt een grote voorliefde voor buitenlands beleid, maar ook klimaat- en energiepolitiek hebben haar belangstelling. Natuurlijk komen ook de NAVO, Europese Unie, G20 en partijpolitiek in eigen land aan bod. Er zijn eindeloos veel crises en nog veel meer overleggen, economisch, politiek en humanitair. Ze krijgt heel wat te verstouwen.
Veel bos dus, laten we er een paar ‘bomen’ uitlichten.
Kernenergie
Van de verwoestende aardbeving, tsunami en bijna nucleaire ramp in Fukushima in Japan in 2011 maakt ze handig gebruik. Merkel overtuigt haar regering om te gaan stoppen met kernenergie. Een half jaar eerder had de regering – tegen haar zin, zegt ze – juist tot het tegendeel besloten, maar dit is een kans, die ze niet ongebruikt wil laten. Elders in het boek zet ze uiteen hoe belangrijk voor haar het begrip kairos is (=het juiste moment). Een belangrijk motief is – schrijft ze nadrukkelijk – dat ze de verbittering in eigen land over kernenergie wil beëindigen. Als minister van Klimaat was het in 1995 mislukt om tot energieconsensus te komen. Nu drukt ze door.
‘Dan is dit niet mijn land’
Haar beroemdste uitspraak stamt uit 2015, als ze in reactie op de grote vluchtelingenstroom zegt dat erop te vertrouwen dat Duitsland hen kan opvangen. ‘Wir schaffen das’ (Het lukt ons wel), zegt ze en dat vertrouwen, voegt ze er aan toe, wordt niet beschaamd. Tegelijk is het ook een ‘keerpunt’, want dit warme welkom leidt ook tot felle tegenstand. ‘Hoe vaak ik op deze simpele woorden wel niet ben en nog steeds wordt aangesproken’, schrijft ze geïrriteerd. Het is een van de moeilijkste dossiers.
Binnen de Beierse zusterpartij van de CDU, de CSU, kraait de rode haan, de radicaal rechts Alternative fur Deutschland (ADF) rukt op. Een enkel voorval in de media is tekenend: als een blije vluchteling een selfie maakt met de vriendelijk lachende Bondskanselier, is de wereld te klein. Wat had ik dan moeten doen, schrijft ze nijdig, nors moeten kijken? En: als ik mensen niet blij welkom mag heten, zegt ze, ‘dan is dit niet mijn land’.
Het lijkt wel, schrijft ze vervolgens, alsof de mensen haar nog altijd zien als voormalige DDR burger, of ze haar loyaliteit altijd weer moet bewijzen. Wat Merkel zelf een ‘keerpunt’ noemde komt zo over als – zowat – een ‘breekpunt’. Natuurlijk, schrijft ze, is ze het er mee eens dat de CDU geen nieuwe partij ter rechterzijde kan dulden, maar dat mag nooit ten koste van principes gaan.
Toch is Merkels afkomst uit de DDR relevant voor dat besluit: ze herinnert zich maar al te goed hoe tienduizenden Oost-Duitsers eind jaren tachtig wanhopig naar West-Duitsland afreisden.
Oekraïne
Spannend is de verhouding met Poetin. Hoe komt het dat de Russische president zo van houding veranderd is, van open en toegankelijk naar verongelijkt en agressief. Vaak beginnen telefoongesprekken met tirades over het arrogante Westen. Merkel heeft daar – let op: ruimschoots voor de Russische invasie van 2022 – wel enig begrip voor, maar vindt Poetin ook hypocriet omdat Rusland ook boter op zijn hoofd heeft. Toch heeft ze de lijnen steeds open gehouden, benadrukt ze. De Minsk-akkoorden van 2015 tussen Moskou en Kiev zijn rond 2019 ‘dood’. Dat er daarna geen diplomatiek succes meer geboekt werd, wijt ze ook aan… corona. Diplomatie moet het ook hebben van persoonlijk contact en wandelgangen. De lezer moet onherroepelijk denken aan de ellenlange tafel in het Kremlin.
…het vermogen tot afschrikking… moet hand in hand gaan met de bereidheid tot diplomatieke initiatieven. Wanneer dat moment gekomen is, kan niet door Oekraïne alleen worden bepaald, maar enkel samen met zijn ondersteuners.
Worstjes en gehaktballen
Vrijheid is een bijzonder boek van een uitzonderlijke leider, die zestien jaar lang mee de toon zette in de internationale verhoudingen. In de epiloog komt ze terug op de titel van haar boek, Vrijheid, een begrip dat over van alles gaat, maar vooral…
Ware vrijheid is echter niet alleen uit op eigen voordeel, kent remmingen en scrupules. Ware vrijheid is niet alleen de vrijheid van iets – van dictatuur en onrecht – maar blijkt uit de verantwoordelijkheid voor iets: voor de medemens, voor de samenleving, voor onze gemeenschap.
Bij de taptoe ter gelegenheid van haar officiële afscheid klinken er drie liederen, twee traditionele en een lekker dwars lied van Nina Hagen, die in de jaren zeventig de DDR verliet. Hagens Du hast den Farbfilm vergessen (je bent het kleurenfilmpje vergeten) herinnert haar aan de grauwheid van de DDR, schrijft Merkel, maar ook aan de Hiddensee in haar kiesdistrict aan de Oostzee. Bij de nazit met vrienden later op de avond staan er, net als zestien jaar eerder bij haar entree, ‘worstjes, gehaktballen en aardappelsalade’ op tafel. Als om haar gewoonheid te onderstrepen.
De ‘cirkel was rond’, schrijft ze.
