Als wetenschappers vroeger bijvoorbeeld archeologische objecten wilden bestuderen, dan spoedden zij zich naar het daarvoor het best uitgeruste museum en trokken vele uren – soms dagen of weken – uit om het object van hun keuze te onderzoeken. In de afgelopen decennia zijn de collecties meestal in databases ondergebracht die op internet bereikbaar zijn, zodat lang niet altijd meer een verre reis hoeft te worden gemaakt. In de praktijk zijn die databases echter vaak verschillend gebouwd, beperkt doorzoekbaar en niet op elkaar aangesloten. Dat maakte het doorzoeken van databases voor wetenschappelijk onderzoek tot nu toe tot een tijdrovende zaak.
Heleen Wilbrink is eigenaar van de website Artifical Intelligence for ancient cultures; kunstmatige intelligentie voor het ontsluiten van oude culturen, die nog in ontwikkeling is. Google stelt zich sinds zijn lancering in 1997 tot taak alles wat denkbaar is doorzoekbaar te maken en is daar in twintig jaar al heel ver in gekomen. De zoekmethoden worden steeds verder verbeterd door de ontwikkeling van algoritmes en andere technieken.
SynerScope, voortgekomen uit de Technische Universiteit van Eindhoven, ontwikkelt technologie om grote hoeveelheden data te structureren. En het RMO in Leiden beschikt over een enorme online collectie, niet alleen van de objecten in actuele tentoonstellingen maar ook van alle exposities die in de afgelopen vijftien jaar plaats hebben gevonden.
Oudheidkundige zoekmachine
Het eerste resultaat van het project dat volgens de betrokkenen ‘uniek is in de wereld’, werd vorige week met trots in Leiden gepresenteerd. De hele museumcollectie kan dankzij de software van Google snel worden gecatalogiseerd en verwerkt in de datavisualisatie van SynerScope.
De 57.000 objecten in de online-collectie van het Rijksmuseum van Oudheden kunnen nu in enkele uren worden onderzocht in plaats van in dagen. Het zoeksysteem is nog niet beschikbaar voor de geïnteresseerde leek, maar dat is op termijn wel de bedoeling.
Alle objecten in het museum zijn gedigitaliseerd. Alle mogelijke eigenschappen zijn bekend. Van bijvoorbeeld een munt is duidelijk wanneer en waar hij werd gevonden, van welk metaal hij werd vervaardigd, wie op de afbeelding staat en nog tientallen andere eigenschappen die door minutieus onderzoek zijn aangetoond.
De werking van het systeem wordt (in het Engels) uitgelegd op de video onderaan dit artikel. Op de film is te zien dat de onderzoeker op organische wijze bij deze selectie komt. Hij start met een overzicht van de Egyptische objecten in de collectie van het RMO, ziet enkele munten en wil hier meer over weten.
Muntenselectie
Hieronder een screenshot uit die film, met resultaten uit de digitale ‘Oudheids-zoekmachine’.
Het getoonde overzicht van de muntenvondst is in twee kleuren afgebeeld. Oranje is van toepassing op het onderzoek; grijs valt er buiten. Links wordt een selectie van munten getoond die rechts is gevonden op de plek die in de ‘wolk’ in oranje is weergegeven. Die wolk bevindt zich op een Google Map, die hier geen verdere kenmerken heeft, maar waar in de praktijk kan worden in- of uitgezoomd, zodat duidelijk wordt wáár de vondsten werden gedaan. In het midden worden de gemeenschappelijke kenmerken van de muntenselectie in oranje weergegeven; het zijn onder meer tetradrachmen (munten van een vierde drachme) uit de periode van Diocletianus en Maximianus die samen tussen 286 en 305 het Romeinse rijk bestuurden. En de munt, met als kenmerk onder meer een keizerbuste, blijkt keizer Nero (37-68) voor te stellen. De munt werd (rechts) in Egypte gevonden, aan de linker Nijloever.
Dat resultaat is nogal verwarrend voor de geïnteresseerde leek. De drachme was (tot de Euro kwam) een Griekse munt. En wat moesten de Romeinse keizers Diocletianus en Maximianus met een munt van Nero, die twee eeuwen eerder leefde?
Griekse en Romeinse periode
Heleen Wilbrink legt uit dat de online collectiedatabase op een visuele manier weergeeft wat er in de RMO-collectie te vinden is. Bij de zoekopdracht van de munten gaat het om een selectie van 234 munten uit de collectie van het RMO die in Egypte zijn gevonden en onderling een sterke gelijkenis hebben, zo blijkt uit de aanvullende informatie die tevoorschijn komt wanneer de zoekopdracht nader wordt geanalyseerd.
Zo kan ook bijvoorbeeld de complete beschrijving van de munt van Nero, zoals deze door het museum omschreven is, worden opgeroepen, inclusief voor- en achterkant.
Volgens Heleen Wilbrink wordt de naam ‘tetradrachmen’ ook gebruikt voor Romeinse munten.
“Na de komst van Alexander de Grote naar Egypte is er in dat land een lange Griekse periode, gevolgd door een Romeinse. Het is daarmee heel verklaarbaar dat er zulke munten in Egypte zijn gevonden. In de collectie van het RMO komen zowel munten van Diocletianus, als van Maximianus en Nero voor, allemaal met als vindplaats Egypte”.
In het tweede screenshot was de zoekvraag welke objecten uit de collectie van het RMO in het noorden van Nederland gevonden zijn. In de selectie links komen verschillende gebruiksvoorwerpen voor: potjes, een gesp, een sleutel en onduidelijke restanten uit de Middeleeuwen. Uit de kaart rechts blijkt dat de vondsten werden gedaan in Noord-Friesland.
Als de sleutel eruit wordt gelicht blijkt die onder meer ‘handgevormd’. Dat daarbij ook de beschrijving ‘potje’ verschijnt is volgens Heleen Wilbrink toe te schrijven aan het feit dat in de geselecteerde groep objecten met de sleutel ook potjes werden gevonden.
“De interpretatie van deze informatie ligt nog steeds bij de gebruiker. Het materiaal wordt echter veel sneller en heel visueel ontsloten. En het biedt de mogelijkheid om, zoals één van de testgebruikers het mooi omschrijft, ‘lekker te kunnen vlooien met de data’. “
Samenwerking
Het project van het Rijksmuseum van Oudheden is volgens museumdirecteur Wim Weijland slechts het begin van wat een uitgebreide samenwerking zou moeten worden.
“We kunnen onze database in de toekomst koppelen aan de bestanden van andere nationale en internationale musea. Zo wordt een enorme hoeveelheid kennis toegankelijk voor algemeen gebruik. Zo geeft de technologie van nu en van de toekomst ons een nog betere kijk op het verleden. Voor wetenschappers, maar ook voor het belangstellende publiek. We stellen alles rechtenvrij beschikbaar. Want rijkscollecties zijn eigendom van ons allemaal”.
