Atlas Maior (1662), de beroemde wereldatlas van Joan Blaeu

De Atlas Maior (Grote Atlas) van Joan Blaeu kwam in 1662 uit. Deze majestueuze, meerdelige atlas was vervaardigd door Willem Blaeu en samengesteld door diens zoon Joan Blaeu. De Atlas Maior werd in de zeventiende eeuw wereldberoemd. Wat maakt deze wereldatlas zo bijzonder?

De meest uitgebreide editie van de Atlas Maior bestaat uit elf delen, die tussen 1662 en 1665 verschenen. Gezamenlijk bestond deze veelgeprezen atlas uit maar liefst 594 kaarten die alle werelddelen besloegen. Met zijn Atlas Maior bracht Joan Blaeu zijn Amsterdamse buurman en kaartenmaker Johannes Janssonius (1588-1664), met wie Blaeu al decennialang concurreerde, een flinke slag toe.

Uitgeverij-drukkerij van Blaeu in Amsterdam: bloei tijdens de Gouden Eeuw

Rond 1600 begon Willem Jansz. Blaeu (ca.1571-1638) in Amsterdam een uitgeverij-drukkerij. Amsterdam bevond zich tegelijkertijd in een grote economische flow, die later bekend is komen te staan als de Gouden Eeuw. Uitgeverij-drukkerij Blaeu profiteerde optimaal van de florerende Amsterdamse economie.

Vanaf 1604 begon Blaeu kaarten te drukken, die in het bruisende Amsterdam van die tijd om meerdere redenen goed in de markt lagen. Ten eerste bloeide de internationale handel en was de stad een verzamelplek van handelaren uit alle windstreken, die behoefte hadden aan goede navigatiemiddelen. In de tweede plaats was er voldoende welvaart en geld. Ten derde was Blaeu in dienst van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), waardoor hij over de meest recente geografische inzichten beschikte (door het inzien van scheepsjournaals en gesprekken met scheepslieden). Hierbij moet overigens aangetekend worden dat niet alle kaarten klopten: sommige kaarten waren zelfs al een eeuw oud en gedateerd.

Ten slotte bood Amsterdam een enorme afzetmarkt. Gezamenlijk zorgden deze factoren voor een groeiende vraag naar mooie globes en wereldkaarten, waarvan Blaeu optimaal profiteerde.

Zoon Joan Blaeu produceert de Atlas Maior (1662-1665)

In 1638 stierf oprichter Willem Jansz. Blaeu, waarna zijn zoon Joan Blaeu (1596-1673) de honneurs waarnam. Kort voor Willems dood was er in Amsterdam aan de Bloemgracht een grote drukkerij geopend van Blaeu, met negen boekdrukpersen en zes plaatdrukpersen. In 1667 opende Joan Blaeu een tweede filiaal aan de Gravenstraat, waar vermoedelijk de meeste kaarten gemaakt werden. Met deze faciliteiten en machines werd Blaeu de grootste uitgever ter wereld en kon hij een grote atlasonderneming ten uitvoer brengen.

In 1662 begon Joan Blaeu met het uitbrengen van zijn mega-atlas, waarbij hij gebruikmaakte van eerdere kaarten van zijn vader Willem Jansz. Blaeu. Aanvankelijk kwam de Atlas Maior in het Latijn uit, maar later volgden er ook Franse en Nederlandstalige edities in respectievelijk twaalf en negen banden.

De Atlas Maior onderscheidde zich qua typologie, die superieur was, en qua aantallen kaarten. De atlas was zowel in kleur (voor 450 gulden) als zonder kleur (350 gulden) verkrijgbaar. De ingekleurde versie gold als het duurste boekwerk van de zeventiende eeuw en werd al snel een must have voor de welvarende elite van de Republiek. De volledige titel van de Atlas Maior luidde:

‘Grooten atlas, oft wereltbeschryving, in welcke ’t aertryck, de zee en hemel, wordt vertoont en beschreven’

De beschrijvingen in de atlas beperkten zich tot informatie over de afgebeelde landen. Toch waren het enorme drukwerken. Zo bevatte de Nederlandse uitgave ongeveer 4.000 pagina’s tekst en kaarten, terwijl de Franse editie meer dan 5.300 bladzijden besloeg.

Oplage van de Atlas Maior

Het is niet precies bekend hoeveel exemplaren er van de Atlas Maior gedrukt zijn. Berekeningen van het aantal overgebleven exemplaren en divers bronnenmateriaal duidt op een oplage tussen de 200 en 650. Als men deze aantallen doorberekend in de hoeveelheid koperplaatafdrukken, komt men uit op een enorm aantal van bijna één miljoen koperplaatafdrukken en meer dan vijf miljoen bladzijden tekst.

Brand in 1672: einde aan drukkerij Blaeu

In de vroege ochtend van 22 op 23 februari 1672 – in het Rampjaar dus – brak er brand uit in de drukkerij de Gravenstraat. Alle persen, koperplaten en andere materialen gingen hierbij verloren. Hiermee kwam er een einde aan de bloeitijd van de beroemde drukkerij Blaeu, die nog geen tien jaar eerder furore had gemaakt met zijn Atlas Maior. Critici stelden dat God met deze brand uitgeverij Blaeu strafte, omdat de uitgever ‘zoveel paapsche boeken’ (katholieke boeken) uitgebracht had en ook een Spaanse editie van de atlas wilde uitbrengen, die nu echter verijdeld was.

Een van de ooggetuigen van de brand was trouwens Jan van der Heyden (1637-1712), de schilder-uitvinder die in 1690 zijn verbeterde brandspuit beschreef, zijn brandslang tekende en daarover een boek uitbracht.

Bijna twee jaar na de brand, eind 1673, overleed Joan Blaeu. Na zijn dood gingen zijn beide zonen, weinig succesvol, door met de drukkerij tot het eind van de zeventiende eeuw. Ondanks het tragische einde van drukkerij-uitgeverij Blaeu is de Atlas Maior een beroemd werk uit de Gouden Eeuw gebleven, dat nog steeds veel (h)erkenning oproept. De atlas is niet voor niets opgenomen in de Canon van Nederland.

Bekijk een digitale versie van de atlas
Boek: Blaeu. Atlas Maior (reproductie)
Lees ook: ‘Commerciële Blaeu beïnvloedde wetenschappelijk debat’
…en: De ingekleurde kaarten van Blaeu

Video over de Atlas Maior

Bronnen ▼